De toog in het huis op de hoek van het Gerecht en de Muskadelsteeg dateert uit de periode 1649-1670. Een identiek poortje staat in de voormalige woning van de stadstimmerman, in de stadstimmerwerf. Dit pand dateert uit 1611, maar het poortje is waarschijnlijk pas later, in de tweede helft van de 17de eeuw, geplaatst bij een verbouwing.

 De toog van gipsgietwerk in Gerecht 1. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022.

 De toog van gipsgietwerk in de Stadstimmerwerf. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022.

Versiering
Beide togen bestaan uit twee consoles (red: ondersteuningen) versierd met leeuwenkopjes. Op de consoles rusten aan weerszijden twee boogstenen. Daartussen zit een sluitsteen met een kinderkopje. De versiering bestaat verder uit gestileerde ranken. Het geheel is afgewerkt met witte pleister of kalk.

Geprefabriceerd gipsgietwerk
De togen lijken op het eerste gezicht gemaakt van natuursteen en afgewerkt met pleister. Maar omdat ze toevallig vlak na elkaar tevoorschijn kwamen, viel het op dat ze precies identiek zijn. Onze bouwhistorici kwamen er zo achter dat het om een seriematige productie moest gaan, om geprefabriceerd gipsgietwerk gemaakt met mallen. In Leiden was in de 17de eeuw de familie Van der Meij actief als ‘beeltgieters’ of ‘postengieters’. Met behulp van mallen maakten zij gipsgietwerk als alternatief voor decoratief werk van duur natuursteen. Mogelijk produceerden zij ook de nu gevonden togen.

Ander gipsgietwerk in Leiden
In Leiden kenden we tot de ontdekking van deze twee togen maar één voorbeeld van bewaard gebleven gipsgietwerk: de schouw in de regentenkamer van het Eva van Hoogeveenhof uit 1655. In de bouwrekening wordt ook de leverancier genoemd: Jeroen Henricx van der Meij (1616-1667). Hij noemde zichzelf ‘meester postegieter’. De schouw staat nog steeds in de regentenkamer van het Eva van Hoogeveenhofje. Ook kennen we een vermelding in de archieven van een schouw met ‘gepleisterde posten’ uit 1664 in Rapenburg 31. Deze schouw is niet bewaard gebleven. Wel weten we dat hij op de verdieping stond. De schouwen op de begane grond waren van marmer.

Nog twee togen van gispgietwerk
De ontdekking van de twee togen was aanleiding om verder te speuren naar andere voorbeelden. Zo dook een midden 20ste-eeuwse foto op van een zelfde toog in het lang geleden gesloopte Levendaal 100, uit 1661. En Museum De Lakenhal bleek ook een toog van gipsgietwerk in de collectie te hebben. De decoratie van dit exemplaar wijkt wel af van drie andere. Er zullen dus meerdere mallen in omloop zijn geweest.
Museum De Lakenhal heeft daarnaast ook decoratieve togen in de collectie, die wel van natuursteen (zandsteen) zijn gemaakt.

  De toog van gipsgietwerk uit 1661 in het gesloopte Levendaal 100. Foto: G. van der Mark, midden 20ste eeuw. 

 De toog van gipsgietwerk in Museum De Lakenhal. Foto: Museum De Lakenhal.

Postegieter-familie Van der Meij
De familie Van der Meij was in de 17de eeuw actief als gipsgieters in Leiden. Van het Eva van Hoogeveenhofje is de al genoemde meester postegieter Jeroen Henricx van der Meij bekend. Hij werkte samen met zijn broer Jan. De gieterij was mogelijk gevestigd in een huis tussen Donkersteeg en Kuipersteeg. Jeroens zoon Filips van der Meij (1654-1721) zette het bedrijf voort en maakte in 1702 als ‘beeltgieter’ deel uit van het Sint Lucasgilde. Zijn bedrijf was gevestigd aan de Cellebroedersgracht. Dat blijkt uit een veiling van zijn atelier op 7 april 1728: 

''te Leyden ten Huyze van wylen de Konstgieter Filips van der My, op de Cellebroersgragt, zal op den 7 april, des morgens ten 9 uuren, verkogt worden een groote quantiteyt konstige Vormen, om Beelden van Pleyster in te gieten: Als meede eenige Modellen, Boetseersels en Pleyster-Beelden, met de verdere Gereedschappen, zoo tot de Pleyster, als harde Stof-Gietery behoorende.'' (Leydse Courant, 22 maart 1728, p. 2)

Borstbeelden, gezichten en handen
Deze tekst geeft al aan dat de gipsgieters niet alleen togen produceerden. Museum De Lakenhal bezit twaalf gipsen borstbeelden van Romeinse keizers, gemaakt door Filips van der Meij. Hij had bovendien een special procedé ontwikkeld om in gips en was gezichten en handen van levende mensen af te gieten. Al in de 18de eeuw schreef de Leidse hoogleraar Johannes le Franq de Berkhey (1729-1812) lovend over de gipsgietersfamilie:

‘De beroemde pleister- of gipsgieterij van Van der Mey te Leiden leverde van tijd tot tijd vormen en beeldwerk dat zij overal in het land aanbrengen. Nog steeds bewaart een nakomeling van deze familie Arie van der Mey te Warmond een prachtige zeer bekende verzameling van echte en oude afgietsels van allerlei vormen en beeldwerk’.

Van Berkhey had zijn informatie uit de eerste hand. Hij was zowel plaatsgenoot als oud-leerling van Hieronymus van de Mey (1687-1761), zoon en kleinzoon van de beeldgieters. Bekend is dat Filips van der Meij ook beelden goot in metalen als ijzer, brons en letterspijs (een legering van lood, antimoon en tin).

Door de nieuwe vondsten van gipsgietwerk denken we dat er meer voorbeelden bewaard kunnen zijn in Leiden. Als u vermoedens heeft van gipsgietwerk dan horen we het graag.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden zij u op de hoogte.

Edwin Orsel
25 augustus 2023

Literatuur

Dröge, J.F., 1984, ‘De bouwgeschiedenis van het Eva van Hoogeveenshofje’, in: De Leidse hofjes, Uitgave van de stichting Leidse Hofjes, 13 (1984), p. 67-84.

Fock, W., 2001, Het Nederlandse interieur in beeld 1600 – 1900, Zwolle

Olde Meierink, B., 2010, ‘Gipsgietwerk in Nederland in de zeventiende eeuw’, in: Stuc, kunst en techniek, Amersfoort/Zwolle, p. 230-243