Het Leidse Stedelijk Gymnasium aan de Fruinlaan dateert uit 1937. Gemeentelijk architect J. Neisingh ontwierp het gebouw, nu een gemeentelijk monument. Direct na de bouw verscheen in 1938 een uitgebreid artikel door architect J.G. Wattjes over het nieuwe gebouw in het bouwkundige tijdschrift Het Bouwbedrijf. Wattjes noemt daarin de vele bouwmaterialen, onder andere Schokbeton.

 Het Stedelijk Gymnasium Leiden aan de Fruinlaan 15, 2022. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

De uitvinding van Schokbeton
Schokbeton wordt gemaakt van een vochtig mengsel van zand, cement en fijn grind. Dat mengsel wordt in mallen gedaan. Door de mal met inhoud verticaal heen en weer te bewegen (‘schokken’), druk je het beton in elkaar, waardoor het verdicht. Het beton krijgt een veel gladder oppervlak en kan snel worden gebruikt. Betonwerker Gerrit Lieve (1888-1944) ontdekte dit bij toeval toen hij een lading beton vervoerde in een kruiwagen met een kapot wiel. Bij aankomst merkte hij dat het beton door het schokken al was uitgehard. Hij vroeg octrooi aan en begon in 1932 met een compagnon het bedrijf N.V. Schokbeton. Dat maakte onder andere veel landbouwschuren voor de Noordoostpolder. N.V. Schokbeton leverde ook de betonnen onderdelen voor de nieuwbouw van het Leidse gymnasium.

 Stedelijk Gymnasium Leiden, Fruinlaan 15, 2023. Detail van Schokbeton van granietgruisbeton. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

Modern Schokbeton in het Stedelijk Gymnasium Leiden
Het Stedelijk Gymnasium heeft verschillende gevelonderdelen van Schokbeton, zoals de kozijnen en goten. Door het Schokbeton af te werken met een strooisel van vergruist graniet, kreeg het de uitstraling van natuursteen. Deze onderdelen zijn één van de vroegste voorbeelden van Schokbeton in Leiden én in Nederland. Andere vroege voorbeelden in Leiden zijn de betonnen daklichten van het stadhuis, uit 1938. Ook andere bedrijven, zoals de betonfabriek De Meteoor, gingen geschokte producten maken. Het arbeidsintensieve procedé is langzamerhand verdrongen door nieuwe productietechnieken voor verdicht beton met chemische verharders.

 Op de ontwerptekeningen van de gemeente uit 1936 staat het Schokbeton aangegeven. Detailtekening gebogen vensterpartij uitgevoerd in Schokbeton, Stedelijk Gymnasium Leiden, ongedateerd, eind 1936. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, archief Gemeentewerken, tekeningenarchief, PV B001-106.

 Ontwerptekening goot in Schokbeton van het Stedelijk Gymnasium Leiden, ongedateerd, eind 1936. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, archief Gemeentewerken, tekeningenarchief, PV B001-141.

Onderwetse Philibertspanten
Het gymnasium kreeg dus onderdelen van hypermodern Schokbeton. Onze bouwhistorici ontdekten dat de kapconstructie van de voormalige gymnastiekzaal bestaat uit voor die tijd juist heel ouderwetse Philibertspanten. In de 16de eeuw bedacht door de Franse bouwmeester Philibert Delorme. Zo’n spant is opgebouwd uit verspringende, op elkaar gespijkerde planken. Zo krijg je een gebogen spant dat grote ruimten kan overspannen. In Nederland zijn ze vooral in de 19de eeuw veel toegepast. We vinden ze bijvoorbeeld in het Kamerlingh Onneslaboratorium in Leiden. De Philibertspanten in het gymnasium aan de Fruinlaan zijn het jongst bekende voorbeeld in Leiden en waarschijnlijk ook in Nederland. Philibertspanten worden ook wel schenkelspanten genoemd.

Op de ontwerp- en bestektekeningen van het gymnasium staan de Philibertspanten aangegeven, zoals hier in doorsnede. Detail ontwerptekening 1936. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, Archief Gemeentewerken Leiden, tekeningenarchief, PV_PV19025.4.

 Spantconstructie boven de voormalige gymnastiekzaal van het Stedelijk Gymnasium Leiden, Fruinlaan 15, 2022. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

 Detail Philibertspant van de voormalige gymnastiekzaal, 2022. Op deze foto is goed te zien hoe het liggende deel van de spant is opgebouwd uit drie lagen planken. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

 Het zogenaamde kapplan voor het Stedelijk Gymnasium Leiden, 1936. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, archief Gemeentewerken Leiden, tekeningenarchief, PV_PV19025.6.

 Doorsnedes van het Stedelijk Gymnasium Leiden, Fruinlaan 15, 1936. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, archief Gemeentewerken Leiden, tekeningenarchief, PV_PV19025.4. Op het kapplan en de doorsnedes is te zien dat het schoolgebouw flauw-hellende daken heeft die op alle vleugels worden gedragen door houten vakwerkspanten. Alleen boven de gymnastiekruimte, in de noordelijke vleugel (op het kapplan de onderste vleugel), zijn de spanten aan de onderzijde uitgevoerd met een schenkelconstructie in Philibertvorm.

Merken op de Philibertspanten
De Philibertspanten zijn gemaakt van ruw machinaal geschaafd naaldhout. Op de onderdelen van de spanten staan merken in blauw krijt. Elke plank waaruit de spanten zijn opgebouwd, heeft een eigen opeenvolgend nummer. Zo wisten de bouwers hoe ze het spant in elkaar moesten zetten. Ook elke spant kreeg een merk, in de vorm van een letter. De logica daarachter hebben we nog niet achterhaald.

 Op de spanten staan merken in blauw krijt. Op deze foto zie je een ‘K’ geschreven op het meest zuidelijke spant. Het noordelijke spant heeft een A, op het volgende spant staat een V en op het derde spant vanaf het noorden een soort scheluw trappetje. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.

Edwin Orsel
20 oktober 2023

Artikel in voorbereiding:
Orsel E.D., Nieuwer- en ouderwetse constructies in het Leidse Gymnasium uit 1936, in: Nieuwsbrief Bouwhistorie, nr. 76.