”Bouwen, bouwen, bouwen!’’ is wat we nu vaak horen als reactie op de huizencrises. Ook tijdens de 17de-eeuwse stadsuitbreidingen was dat de oplossing voor de huisvesting van een enorme stroom vluchtelingen. Leiden groeide in deze eeuw van globaal tien- naar zo’n zestigduizend inwoners. In korte tijd werden er veel huizen volgens één bepaald type bij gebouwd. Met een schouw in de achterkamer, voor het verwarmen en koken van voedsel. Onze bouwhistorici vonden sporen van zo'n originele 17de-eeuwse schouw in Herengracht 104. Door het steeds efficiënter worden van de stookplaats zijn deze vrijwel allemaal verdwenen en daardoor erg zeldzaam.
Brandsporen
Brandsporen achterin het gebouw, te zien op oudere verbouwingsfoto’s, wijzen op een flinke brand. In het huidige interieur is dit weggewerkt. Maar na verder onderzoek blijkt er helemaal geen brand te hebben gewoed. Zowel de muren, balklagen en kapconstructie waren nog intact, en dateren op basis van hun vorm en uitvoering uit de 17de eeuw. Op basis van deze casco-elementen dateert het pand dan ook waarschijnlijk van kort na de laatste stadsuitbreiding in 1659. Ook de plek van de roetsporen past naadloos in de indeling van het 17de-eeuwse huis.
Een strook van zwartverbrande bakstenen in de 17de-eeuwse achterkamer van Herengracht 104. Situatie van vóór de verbouwing. Fotocollectie eigenaar.
De schouwpartij in de huidige situatie van Herengracht 104. Fotocollectie eigenaar.
Indeling 17de-eeuwse huis
Veel van de nieuwe huizen in de 17de-eeuwse stadsuitbreidingen zijn namelijk gebouwd volgens een standaardtype. Dit type had een speciale indeling: een voorhuis opgedeeld in een voor- en achterkamer (met schouw), met daartussen een bedstede en spiltrap. Aan de bouwhistorische aspecten van het 17de-eeuwse “standaardhuis’’ is in meerdere Vondsten van de Week aandacht besteed123. Ook het huis aan de Herengracht 104 blijkt gebouwd volgens het standaardtype en de brandsporen behoren bij de originele schouw van de 17de-eeuwse achterkamer. De eerste bewoners van dit nieuwe huis waren lakenwerker Harmen van Steijn en zijn vrouw Maertgen Dircksdr. Zij kochten het huis in 1660.
Bouwsporen
De bouwsporen vertellen meer over de omvang van de originele 17de-eeuwse schouw. Het brandspoor met daarnaast andere bakstenen tonen de breedte van het gemetselde rookkanaal voor de afvoer van de rook. Een met planken afgewerkt gat in het plafond maakt duidelijk hoe groot het kanaal verder was. Gaten in de muur, op de hoogte waar de bouwsporen met de afwijkende bakstenen stoppen, duiden de onderkant van het rookkanaal. En het gemetselde rookkanaal rustte op een vrijdragende houten balk.
Functie van de schouw
De stookplaats stond vrij in de ruimte en was doorgaans aan de muurzijde betegeld of voorzien van een ijzeren haardplaat. Hiervan troffen we geen sporen meer aan. In de 17de eeuw was de achterkamer een privévertrek. De schouw diende om te verwarmen, maar ook om het eten te bereiden op het haardvuur. De eerste bewoners Harmen van Steijn en zijn vrouw gebruikten de schouw ook op die manier. Op 17de-eeuwse schilderijen worden vaak huiselijke taferelen rondom de schouw afgebeeld, zoals bijvoorbeeld op het schilderij Het bezoek van de visser van Hendrick van der Burgh.
Hendrick van der Burgh, Het bezoek van de visser, 17de eeuw. Museum De Lakenhal, Inventarisnummer S 515.
Teloorgang van de schouw
De bouwsporen op de muur en de aftimmeringen in het plafond met de geprofileerde lijst daaronder maken duidelijk dat de oorspronkelijke schouw later is vervangen. Het rookkanaal lijkt in meerdere stadia te zijn versmald en verkleind. Dit kunnen we verklaren met een algemene ontwikkeling in het verwarmen. De stookplaats werd steeds efficiënter en kleiner kon en werd uiteindelijk vervangen door een kachel. Hierdoor zijn originele 17de-eeuwse schouwen in Leiden zeer zeldzaam. Je vindt ze nog in enkele regentenkamers, maar in de gewone woonhuizen zijn ze voor zover bekend allemaal verdwenen door de modernisering van het verwarmen.
Lees meer over het 17de-eeuwse “standaardhuis’’ in deze Vondsten van de Week:
- #VVDW: Restanten van een voorraadkelder, Pieter-Jan de Vos, 17 mei 2018
- #VVDW: Unieke stookvloer uit 1660, 31 januari 2020
- #VVDW: 'Merkwaardige' indeling Leidse huizen, 30 mei 2023
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, X, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Edwin Orsel
22 augustus 2024