Bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken stuitten op oude foto's op een bijzonder ornament in het pand Hooglandse Kerkgracht 11. Het zogenaamde peerkraalsleutelstuk met ijzeren nagels is qua stijlkenmerken te dateren uit de vijftiende eeuw. Maar daaronder hangt een console dat voorzien is van een ojiefprofiel. Die kwamen pas voor vanaf het einde van de zestiende eeuw. Het bleek een architectuurhistorisch raadsel, totdat het pand een kleine verbouwing onderging.
Bij Erfgoed Leiden beschikken we over het archief van foto’s dat door Monumentenzorg vanaf het begin van de jaren ’70 is aangelegd. Een mooie bron aan informatie over restauraties in het verleden. Maar soms roepen de foto’s ook vragen op, zoals in dit geval. Want toen de bouwhistorici een aantal jaren geleden werkten aan een overzichtswerk van ‘Sleutelstukken en Consoles in Leiden', dook een foto op van een ornament in het pand Hooglandse Kerkgracht 11, dat typologisch moeilijk te duiden was.
Zwartwit foto van de verbouwing. Foto: Gemeente Leiden, Afdeling Monumenten & Archeologie, 1978.
Peerkraalsleutelstuk
Tijdens een kleine verbouwing van het pand ging per toeval het plafond op de begane grond open. Net op de plek waar het ornament zich bevond. Al snel werd duidelijk dat het inderdaad ging om een vijftiende-eeuws sleutelstuk – een heel mooie trouwens. De peerkraal is gemenageerd – dit is het smaller maken van een stuk hout aan twee tegenover elkaar gelegen zijden. Bij een sleutelstuk is dit een manier om de zijkant te verlevendigen. Verder is het ornament voorzien van een uitschulping en kapelletjes aan de zijkanten. Ook heeft het twee gesmede nagels aan de onderzijde, versierd met rozetten.
Vijftiende-eeuws peerkraalsleutelstuk met daaronder een zeventiende-eeuwse console. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2024.
Vergelijkbare voorbeelden
Het peerkraalsleutelstuk aan Hooglandse Kerkgracht 11 is erg vergelijkbaar met onder andere het peerkraalsleutelstuk van Langebrug 55 uit ca. 1400 (dendrogedateerd +/-6 jaar). Of het sleutelstuk van Aalmarkt 3. Maar ook met die op de eerste verdieping van Nieuwstraat 15 (d. 1434). Het pand Hooglandse Kerkgracht 11 (en wellicht 9) zal omstreeks deze periode tot stand zijn gekomen. De percelen gingen later op in eigendom van het Vrouwengasthuis (later het huidige weeshuis). Het is bekend dat het huis vanaf ca. 1550 bewoond werd door een Kannunik van de Hooglandse Kerk. Dat is een lid van een gemeenschap clerici, verbonden aan een kapittelkerk - in dit geval van de Hooglandse Kerk.
Reconstructietekening, gestippeld de verdwenen elementen van het houtskelet. Pieter-Jan de Vos, Erfgoed Leiden en Omstreken, 2024.
Detail van sleutelstuk met daaronder de console. Pieter-Jan de Vos, Erfgoed Leiden en Omstreken, 2024.
De oplossing van het raadsel
De console bleek van een zeventiende-eeuwse verbouwfase – specifiek in 1609. Op dat moment werd het vroeg vijftiende-eeuwse huis verbouwd. Een groot perceel wordt daarbij verkaveld in het huidige Hooglandse Kerkgracht 7, 9 en 11. Omdat de indeling van het pand wijzigt, wordt het houtskelet aangepast. Het korbeel en de muurstijl worden verwijderd. Toch wordt het middeleeuwse ornament bewaard, en wordt er op dat moment een eigentijdse console aan toegevoegd.
Het oude ornament werd niet enkel in de vijftiende en de zeventiende eeuw mooi gevonden. De nieuwe eigenaren passen hun plannen nu zo aan dat het sleutelstuk zichtbaar blijft.
Huidige situatie na renovatie. Foto eigenaar, 2024.
Rapport 'Sleutelstukken en consoles in Leiden'
Meer lezen? Het rapport 'Sleutelstukken en consoles' is nu online beschikbaar en te downloaden. De genoemde peerkraalsleutelstukken uit de alinea 'Vergelijkbare voorbeelden' zijn hier ook te vinden, inclusief foto's.
Bronnen:
- De Vos, P.J., 2024-08-09, Bouwhistorische Notitie Hooglandse Kerkgracht 11, Leiden [raadpleegbaar: Bouwhistorisch Archief Erfgoed Leiden en Omstreken].
- Orsel, E.D. & Van der Spek, I.S., 2023-12-12. Sleutelstukken en Consoles in Leiden, Leiden.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, X, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Pieter-Jan de Vos
31 oktober 2024