Nieuwsteeg 2 is in restauratie en geeft daarbij langzaam allerlei geheimen prijs. De vondst van deze week is de ontdekking van geheimzinnige schetsen van twee vrouwengezichten achter een gestucte binnenmuur. Hoe oud deze tekeningen zijn en waarom ze op de muur staan kon uiteindelijk worden beantwoord door meerdere deskundigen.
Het rijksmonument Nieuwsteeg 2 (nr. 25214) wordt op dit moment gerestaureerd naar ontwerp van Architectenbureau Kees Lau. De werkzaamheden bieden voor de bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken de mogelijkheid om onderzoek te doen naar de geschiedenis van dit pand. Groot was de verrassing dan ook toen twee vrouwenportretten tevoorschijn kwamen. Onze bouwhistorici vonden de tekeningen achter een latere afwerking, op een gestucte binnenmuur.
Een pand vol verborgen schatten
Al eerder werd in dit pand zeldzaam 18de-eeuws linnenbehang gevonden, waar we in een eerdere Vondst van de Week aandacht aan besteedden. Maar dergelijke tekeningen troffen we bij bouwhistorisch onderzoek nog niet eerder aan. De tekeningen leverden veel vragen op. Om de vondst te duiden werkten meerdere deskundigen samen.
Het linker vrouwenportret, met opgestoken kapsel, kijkend naar rechts. Gevonden op het adres Nieuwsteeg 2 achter een voorzetwand. Foto: Kees Lau, 2024.
Het rechter vrouwenportret, met kap op het hoofd, kijkend naar links. Gevonden op het adres Nieuwsteeg 2 achter een voorzetwand. Foto: Kees Lau, 2024.
De tekeningen
De en profil geschetste vrouwengezichtjes zijn bijna levensgroot. De rechter draagt een kap en kijkt naar links. De linker, met opgestoken kapsel, kijkt naar rechts. Wie zijn het, en hoe en wanneer zijn ze gemaakt? Bouwhistorisch onderzoek wijst uit dat de muur uit de middeleeuwen dateert. De wandbekleding zal in 1780 of 1786 zijn aangebracht en zat er tot eind 19de eeuw.1 Als de tekeningen al aanwezig waren toen de wandbekleding werd aangebracht, zouden ze misschien te dateren zijn als 16e-eeuws. In dat geval zijn het zeldzame muurdecoraties die wellicht na de restauratie zichtbaar moeten blijven. Voor de datering riepen bouwhistoricus Edwin Orsel en restauratiearchitect Kees Lau de hulp in van enkele (kunst)historici, maar die konden helaas geen uitsluitsel geven.
Verder kijken naar de details
Vervolgens werd kostuumhistorica Els de Baan benaderd, die de tekeningen bekeek samen met Geeske Kruseman en Letja Feis, beiden gespecialiseerd in de 16e- en vroeg 17e-eeuwse kleding. Zij concludeerden dat de jonge vrouwen door twee verschillende geoefende, maar niet professionele ‘handen’ zijn getekend. Omdat ze direct op de gestucte binnenmuur zijn aangebracht zijn ze niet als permanente decoratie bedoeld.
Een typische kap uit de vroege 16e eeuw (persoon in het midden). Anonieme ontwerptekening voor een glasraam uit ca. 1520. Museum De Lakenhal, Leiden, inv.nr. S 5751.
Een typische kap uit de mid- tot late 16e eeuw. Detail uit het portret van Marytge Dedel, 1570 door (haar man) Isaac Claesz. van Swanenburg. Museum De Lakenhal, Leiden, inv.nr. E 58.
16e-eeuws of niet?
De vraag of deze twee figuren 16e-eeuws konden zijn werd unaniem ontkennend beantwoord. De combinaties van kleding, hoofdkap en kapsel passen niet bij die periode. Zo lijkt het krulrandje om de hals van het linkermeisje weliswaar op hemdkraagjes van de latere 16e eeuw, maar komt niet overeen met de plooirandjes en halsboorden die toen actueel waren. Het kapsel met twee haarknotjes en haarnetje (?) is evenmin te plaatsen in de 16de eeuw. Het rechtermeisje draagt een kapje, laag en strak over het voorhoofd, met korte slippen, uitlopend in een platte punt. Deze kap past niet in de vroege (tekening uit 1520) noch de latere 16e eeuw (portret van Marytge Dedel, 1570). Ondanks de vele variaties in hoofddeksels komt de nauw om het hoofd sluitende vorm eenvoudigweg niet voor in die eeuw.
Inspiratie uit voorbije tijdperken en modetijdschriften
De wonderlijke combinaties en details kennen we uit de 19de eeuw. In vrijwel die gehele eeuw putte de mode uit voorbije tijdperken; historische en eigentijdse elementen werden naar hartenlust gemixt. Ook de manier van tekenen, de pose en profil (die toen in modetijdschriften opgang maakte), het gebruik van potlood en het expliciet afbeelden van het oor onder het opgestoken haar (linkermeisje) pleiten eveneens voor een datering tussen 1830 en 1880 (zie de afbeeldingen hieronder). Dit sluit aan bij het bouwhistorisch onderzoek; in de eerste helft van die eeuw ging de kamer op de schop en eind 19de eeuw wederom.
Tekst gaat verder onder de afbeeldingen ↓
1830: Maria Suzanna de Vries draagt een historiserende kraag op haar modieuze japon, en de bewerkte afbeelding laat haar kapsel zien, in drie delen hoog opgestoken. Portret door Jan Adam Kruseman. Instituut Collectie Nederland, inv.nr. C762. Het schilderij is door ons in helderheid bewerkt, zodat de vorm van het kapsel beter te zien is. Op dit portret van Netje Asser door Jan Adam Kruseman uit 1831 draagt de geportretteerde hetzelfde kapsel, goed zichtbaar tegen een lichte achtergrond.
1879: deze modeprent toont twee manieren om het haar modieus op te steken, de ene laag en de andere hoog op het achterhoofd, met het oor goed zichtbaar; let ook op de subtiele geplisseerde kraagjes en de typische en profil pose. Detail uit een prent in Le Moniteur de la Mode, nr. 1657.
Helaas valt geen uitsluitsel te geven over of het om portretten, modetekeningen, voorstudies of hobbyschetsen gaat. Maar op kostuum- en kunsthistorische gronden kunnen we wel concluderen dat ze niet in de 16de eeuw zijn gemaakt, maar in de loop van de 19de eeuw op de muur zijn geschetst.
Voetnoot
- MoNed bureau voor bouwhistorisch onderzoek, 2024, Nieuwsteeg 2, Leiden, Bouwhistorisch onderzoek, Leiden.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website,Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Erfgoed Leiden en Omstreken, Edwin Orsel
samen met Els de Baan en Geeske Kruseman, met bijdragen van Letja Feis en Kees Lau
13 februari 2025