De waterputten zijn de enige sporen die gevonden zijn. Alle ondiepere sporen, zoals funderingen van huizen, zijn in de loop der tijd verdwenen en gesloopt. Daardoor weten we niet hoe de gebouwen eruitzagen die bij de waterputten hebben gehoord. Historische kaarten kunnen ons daar meer over vertellen. 

De oudste waterput 
De oudste van de twee waterputten is een ingegraven houten ton. Bovenop de ton lag een houten wagenwiel, waar de spaken grotendeels uit zijn. Dat wiel was de fundering voor de bovenste laag van de put, gemaakt van baksteen. De waterput is na verloop van tijd langzaam opgevuld met zand en puin. Ook zaten er wat scherven in. Sommige zouden uit de 16de eeuw kunnen komen, maar de meeste scherven zijn 19de eeuws en sommige zelfs 20ste eeuws. De archeologen denken dat de put zelf in de 17de of 18de eeuw gemaakt is. 

Oudste waterput met ton en wagenwiel. Foto: IDDS 

Houten ton met hoepels in de oudste waterput. Foto: IDDS

De jongste waterput 
De jongste waterput had een fundament van een ring van houten planken, met daarop een bakstenen koker. De put is gedempt met zand en puin, maar helaas zaten er geen dateerbare vondsten in de vulling. Aan de vorm van de put zien de archeologen dat hij waarschijnlijk uit de 18de of 19de eeuw stamt. 

Jongste waterput met gemetselde bakstenen kraag op houten ringfundering. Foto: IDDS

Ringvormige fundering van twee lagen planken. Foto: BIAX Consult

Houtonderzoek levert leuke ontdekkingen op 
Omdat hout vroeger kostbaar was, gebruikten de mensen het vaak opnieuw. De houten ton, het wagenwiel en de houten ringfundering zijn na de opgraving verder onderzocht. Dat resulteerde in een eerste leuke ontdekking: de planken die dienen als de fundering van de jongste waterput zijn eerder gebruikt als houten vloer. Op sommige planken waren namelijk nog groeven te zien. Deze groeven zijn speciaal gemaakt om verschillende planken in elkaar te laten grijpen. Ze lijken daarmee op een voorloper van kliklaminaat. Nadat ze dienst hebben gedaan als vloer, zijn de planken opnieuw gebruikt op de bodem van de waterput. Een vroege vorm van recycling dus!  

Detail van een plank met groef, die waarschijnlijk eerst is gebruikt als vloer voordat hij als fundering van een waterput werd gebruikt. Foto: BIAX

Het wiel 
Dat er al die tijd een houten wiel van een wagen om de oudste waterput (een ingegraven houten ton) heen zat, bleek een tweede vorm van recycling. Het wiel heeft velgen van beukenhout en spaken van eikenhout. Wielen met velgen van beukenhout zijn in onze regio tot nu toe alleen gevonden op twee locaties in Den Haag. Net als het wiel uit Sassenheim, zat ook een van de Haagse wielen om een waterput (wederom een ingegraven ton) heen. Ook lijken de gebruikte houtsoorten overeen te komen. Voor zover bekend is dit de enige vergelijkbare vondst.

Wagenwiel dat om de ton geplaatst zat in Sassenheim, met afgezaagde spaken. Foto: BIAX

Van wijnvat naar waterput 
En hoe zit het dan met de ton? In de ton, die later dienst deed als waterput, zat waarschijnlijk eerst drank. Dit konden de onderzoekers zien aan de verschillende ontluchtingsgaten die in de duigen (houten planken) van de ton zaten. Een van de gaten was voor een tapkraan. Biervaten waren meestal kleiner dan wijnvaten. Vanwege het formaat denken de archeologen nu dat het om een wijnvat gaat. 

Schematische weergave van de levensloop van tonnen: van de productie, naar gebruik als opslag en hergebruik als waterput. Bron: Oosterbaan, Doeve & Van Daalen 2022.

Ook vonden de archeologen merktekens op de ton. Merktekens werden om verschillende redenen op de tonnen gezet. Er bestaan bijvoorbeeld constructiemerken, telmerken en eigendomsmerken. Op de ton staat aan een kant twee keer ‘9’ met daarnaast een W en een I. Die W en I zien er hetzelfde uit op een ton uit Enkhuizen: wie weet was het wel een handtekening van een wijnhandelaar.  

 
W en I op de ton in Sassenheim. Ook twee cijfers, die 99 of 66 kunnen zijn en een gespiegelde S, gemaakt met een passer. Foto: BIAX

Bijna dezelfde W en I op een ton gevonden in Enkhuizen. Bron: WOODAN Cask marks

Het perceel van Gerardina Margaratha Hartingh 
Historische kaarten vertellen meer over hoe de bebouwing rondom de waterputten eruit heeft gezien. Op de kadastrale minuut uit het begin van de 19de eeuw is voor het eerst bebouwing te zien. De waterputten liggen volgens deze kaart op het perceel met nummer 613. Uit de stukken die bij de kaart horen, blijkt dat dit perceel van Gerardina Margaratha Hartingh was, weduwe van Willem Verbrugge. Zij bezat perceel 613 met daarop een erf met huis en ook perceel 611 (boomgaard) en 615 (tuin) waren van haar. Wie weet haalde Gerardina haar water dus wel uit een van deze waterputten toen ze daar woonde. Dankzij een schilderij uit 1770, gemaakt door François Gerard van der Puyl, hebben we zelfs een beeld van Gerardina als klein meisje. Ze zit bij het hondje op de grond en wordt afgebeeld met haar ouders en broers en zus. 

Uitsnede van de kadastrale kaart uit begin 19de eeuw. Het noorden is rechtsboven.
Bron: beeldbank.cultureelerfgoed.nl (MIN08181A03)

De vondst van twee waterputten uit de periode van de 17de tot 19de eeuw is op zichzelf niet bijzonder. Toch heeft het houtonderzoek leuke resultaten opgeleverd. We weten nu dat het hout uit de waterputten allemaal eerst voor iets anders gebruikt werd. In Sassenheim gebeurde recyclen al eeuwen geleden!

Literatuur 

• Meijer, Y. 2024: Inventariserend Veldonderzoek d.m.v. proefsleuven; Centrumplan, Sassenheim; Hoofdstraat/Kastanjelaan (blok 1) en Vaartkade/Oude Haven (blok 2); Gemeente Teylingen. IDDS Archeologie rapport 2908. IDDS archeologie, Noordwijk.

• Oosterbaan J., Doeve P. & Daalen S. van (2022), Provenance and production: casks in the Dutch archaeological context, International Journal of Wood Culture Advance Articles: 1-30.

• Vermeeren, C. 2024: Onderzoek aan hout van twee waterputten te Sassenheim uit de nieuwe tijd. BIAXiaal rapportnummer 1685. BIAX Consult, Zaandam.

• https://woodancaskmarks.org/

• https://beeldbank.cultureelerfgoed.nl

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.

3 april 2025 
Kirsten van der Kant