Rapenburg 112 staat vooral bekend als het huis waar de familie Luzac woonde, uitgever van de beroemde Gazette de Leyde, een krant die in 1738 was opgericht. Deze Vondst van de Week gaat echter niet over Jean Luzac zelf, maar over wat er met zijn voormalige woonadres gebeurde na de grote buskruitramp van 1807.1 Uit bouwhistorisch onderzoek blijkt namelijk dat het pand door de explosie zo zwaar beschadigd was, dat het dak volledig moest worden vernieuwd. Het is voor het eerst dat we bij onderzoek naar historische dakconstructies kunnen aantonen dat een kap is vervangen vanwege schade door de buskruitramp.
Het monumentale pand Rapenburg 112 (Rijksmonument nr. 25572) is op dit moment in voorbereiding voor verbouwing. Bureau Helsdingen deed daarvoor bouwhistorisch onderzoek.2 In eerste instantie werd gedacht dat het dak uit de periode 1740-1788 stamt, toen de familie Luzac het huis bezat. Toch viel iets op: de kap is gebouwd met zogeheten kreupele stijlen. Dat is een type dak dat, volgens eerdere onderzoek naar kapconstructies, pas na 1800 in Leiden voorkomt.3
Verrassende datering leidt tot onderzoek
De introductie van dit nieuwe type constructie heeft waarschijnlijk te maken met het opheffen van de oude ambachtsgilden in 1798.4 Het oudste bekende voorbeeld in Leiden was tot nu toe het achterhuis van Pieterskerkhof 38, uit 1803. De constructie van Rapenburg 112 lijkt dus jonger dan gedacht. Daarom besloten de eigenaar en Erfgoed Leiden en Omstreken tot extra onderzoek naar de kap, inclusief een dendrochronologisch (jaarring) onderzoek.
In het midden Rapenburg 112 met het omlopende schilddak aan de voorzijde (2024, gisviewer Cyclomedia).
De kap van Rapenburg 112
Het voorste deel van het huis heeft een schilddak dat met pannen is bedekt. Dit dak rust op een houten constructie van naaldhout met twee driehoekige spanten in M-vorm. Bij de borstwering zijn deze uitgevoerd met kreupele stijlen: schuine spantbenen die op de zoldervloer uitkomen. Het hout is strak gezaagd en heeft een regelmatige maat. Dit wijst op gebruik van standaard gezaagd hout uit een zaagmolen.5
Overzicht van de kap van Rapenburg 112 en een spant met de specifieke kreupele stijl. Dit is het schuin staande onderste spantbeen dat op de zoldervloer uitkomt (2024, Erfgoed Leiden en Omstreken, P.J. De Vos).
Tekening van de kap van het voorhuis van Rapenburg 112. Aan beide kanten heeft het spant een kreupel stijl (2024, Bureau Helsdingen).
Datering met jaarringen
Omdat het type dakconstructie niet leek te passen bij de eerder aangenomen bouwtijd, werd gekozen voor dendrochronologisch onderzoek. Uit dat onderzoek bleek dat het dak is gemaakt van vuren- en dennenhout, beide geïmporteerd uit het gebied rond de Bovenrijn. Belangrijker nog: twee onderdelen van de kap konden betrouwbaar worden gedateerd. Eén stuk hout werd gekapt in de winter van 1804-1805, en een ander deel kort na 1801.6 Dit toont duidelijk aan dat de kap niet uit de 18e eeuw komt, maar van ná 1804 is. Daarmee sluit het resultaat aan bij eerdere conclusies over Leidse dakconstructies. De kap van Pieterskerkhof 38 uit 1803 blijft dus het oudste voorbeeld in Leiden.7
Kaart van de buskruitramp op 12 januari 1807 waarop is aangeduid dat Rapenburg 112 ook schade had opgelopen. Uit de collectie van Erfgoed Leiden en Omstreken (PV46013).
De buskruitramp van 1807
Nu we weten dat het hout is gekapt rond 1804, kunnen we een belangrijke conclusie trekken. Meestal zit er ongeveer twee jaar tussen het kappen van hout en het daadwerkelijke gebruik ervan. Het is dus zeer waarschijnlijk dat de kap van Rapenburg 112 is gebouwd als herstelwerk na de buskruitramp van 1807.8 Op een kaart die kort na de ramp werd gemaakt, staat Rapenburg 112 ook aangeduid als beschadigd pand. Dit past bij een reconstructie van schadegebieden en schadecirkel na de ramp.9 Het is de eerste keer dat we met zekerheid kunnen zeggen dat een dakconstructie is vernieuwd als gevolg van de buskruitramp. Dat maakt deze vondst bijzonder én belangrijk voor de geschiedenis van Leiden.
Reconstructie van schadecirkels van de kruitramp met verwoeste (rood) en zwaar beschadigde bebouwing (bruin). Tekening Bert de Jonge, uit Ponsen en Van der Vlist 2007, p. 330.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Hierin delen zij opvallende vondsten en ervaringen. Via deze website, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Edwin Orsel, in samenwerking met Piet den Hertog (eigenaar Rapenburg 112 en directeur Bureau Helsdingen) en Ieme Heidema (bouwhistoricus, Bureau Helsdingen)
31 juli 2025
Bronnen
- Bureau Helsdingen, 2024, Bouwhistorische opname, Rapenburg 112-112A Leiden, Vianen.
- Heußner, K.U., 2024, Dendrochronologische Untersuchung Leiden Rapenburg 112, Petershagen.
- Orsel, E.D., 2020, De ordinaire kap, proefschrift over kapconstructies op Leidse huizen (1300–1800), Universiteit Leiden/Delft.
- Ponsen, A. & E. van der Vlist, 2007, Het fataal evenement. De buskruitramp van 1807 in Leiden, Leiden.
Voetnoten
- Ponsen en Van der Vlist 2007, p. 110.
- Bureau Helsdingen 2024.
- Orsel 2020, p. 215.
- Orsel 2020, p. 265-270.
- Orsel 2020, p. 65-67 en 90.
- Heuβner 2024.
- Orsel 2020, p. 215.
- Bureau Helsdingen 2024, p. 10 en 14.
- Ponsen en Van der Vlist 2007.