Het moet een indrukwekkend gezicht zijn geweest: een reusachtige luchtballon die opstijgt boven de kermisdrukte, muziek in de lucht, en honderden mensen die ademloos toekijken. In het archief van café-restaurant Zomerzorg in Oegstgeest vonden we een aankondiging van zo’n bijzonder spektakel. Een vondst die ons meevoert naar de zomers van 1890 en 1891 – toen ballonvaarder Léon Mary Leiden en Oegstgeest bezocht met zijn eigen luchtballon.
Achter zijn artiestennaam school ingenieur Léon Antenne, bekend als aeronaut. Als het weer meewerkte, zou Léon Mary op 26 juli 1890 om vijf uur ’s middags met zijn luchtballon ‘Prinses Wilhelmina’ opstijgen. Terwijl de ballon gevuld werd, kon het publiek genieten van een harmonieconcert en het oplaten van miniatuurballonnetjes. Kaarten waren te koop, want wie dichtbij wilde staan, moest betalen. Mary zou zelfs postduiven meenemen om ze op grote hoogte los te laten.
Affiche van het grote luchtvaartfeest op het terrein van Zomerzorg te Leiden, 1890. Erfgoed Leiden e.o., affichecollectie (AF_GABS113).
Een kermis vol sensatie
Het Leidsch Dagblad deed enthousiast verslag van het spektakel. Uiteindelijk vond het niet op 26, maar op maandag 28 juli plaats – midden in de kermisweek. Al in de vroege ochtend begon het vullen van de ballon. Via een lange linnen slang, aangesloten op de gaspijp aan de Stationsweg, stroomde het gas naar het veld. Om pottenkijkers te weren, werden langs de weg zeilen met het Leidse sleutelwapen gespannen – zo bleven de kaartjes gewild.
Van Zomerzorg naar de Overtoom
De belangstelling was enorm. De kermis leek bijna verlaten; iedereen trok naar het terrein van Zomerzorg. Om 17.35 uur steeg Mary op en veertig minuten later landde hij in het weiland van Jan Verbeek bij de Overtoom in de gemeente Sloten. Ondanks een stevige wind sprak Mary van een prachtige reis. De ballon werd ter plekke ingepakt en via Amsterdam en Leiden per trein naar Den Haag gebracht, waar Mary woonde.
Programma van een groot luchtvaartfeest op het terrein van Zomerzorg te Leiden, 1890 (Erfgoed Leiden e.o., Archief Café-restaurant Zomerzorg, inv. nr. 190).
Terug in de lucht
Het optreden smaakte naar meer. Een jaar later, op 25 juli 1891, keerde Mary terug naar Leiden. Van het gemeentebestuur van Oegstgeest kreeg hij toestemming om – op de laatste dag van de kermis – zijn nieuwe ballon Koningin Wilhelmina vanaf hetzelfde terrein te laten opstijgen. Destijds viel het gebied nog onder Oegstgeest. Het Leidsch Dagblad deed ook hier weer uitgebreid verslag van.
Een adembenemend uitzicht
Om 18.15 uur ging Mary de lucht in, samen met de Leidse verslaggever C. van Spall. De ballon bereikte 700 meter hoogte en het uitzicht was adembenemend. Na een half uur landden ze in de Rietveldpolder bij Hazerswoude, op het land van boer P. Boer. De landing trok veel bekijks en Mary en Van Spall werden gastvrij onthaald.
Mislukt
Leiden kreeg al in de 19e eeuw bezoek van ballonvaarders. Op 29 juli 1876 arriveerde de Fransman Gustave Landreau in de stad. Op een weiland tegenover de gasfabriek wilde hij zijn vijf luchtballons, gezamenlijk bekend als De Vijf Werelddelen, laten opstijgen. Vanuit de wijde omtrek waren toeschouwers samengekomen om dit bijzondere schouwspel mee te maken. Het ging al meteen mis bij het vullen van de eerste en grootste ballon, die de naam Europa droeg. Het gevaarte scheurde en stortte in stukken neer. Het publiek reageerde teleurgesteld en boos; er ontstonden zelfs relletjes waarbij Landreau en zijn helpers met zand werden bekogeld.
Het vullen van de luchtballon bij de gasfabriek te Leiden op 22 augustus 1876 met staande op de mand Gustave Landreau en in de mand zijn medewerker Rossi (Erfgoed Leiden e.o., Prentverzameling PV36509.1).
Geen warm onthaal
Een maand later, op 22 augustus, had Landreau meer succes. Vanaf het terrein van de gasfabriek wist hij zijn vijf ballons daadwerkelijk te laten opstijgen. Van dit moment bestaat nog een foto. De tocht voerde over de Kagerplassen en eindigde bij Kaagdorp, waar de ballonvaarders bij de landing niet bepaald gastvrij werden onthaald: lokale boeren beroofden hen van hun laarzen, een overjas en zelfs een fles water.
Niet zonder gevaar
De luchtballon was in die tijd een bron van spektakel, maar ook van risico. Kranten stonden vol met berichten over ongelukken, soms met fatale afloop. Zo meldde de Gooi & Eemlander op 16 september 1893 het tragische lot van Dirk Dolman uit Groenekan. Die dag steeg hij in Park Tivoli in Utrecht op met Léon Mary’s ballon. Bij harde wind viel Dolman op slechts 16 meter hoogte uit de mand. De ballon schoot zonder hem omhoog en landde pas bij station Driebergen-Zeist. Volgens de krant had Mary bovendien een reputatie van mislukte opstijgingen in Amsterdam en Den Bosch.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Hierin delen zij opvallende vondsten en ervaringen. Via deze website, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
André van Noort
21 augustus 2025