In een rijksmonument aan de Breestraat tegenover het stadhuis bevindt zich op de eerste verdieping een opmerkelijk hoog en langgerekt vertrek. Het werd in 1777 gebouwd als schilderijengalerij, zo ontdekten onderzoekers van Erfgoed Leiden en Omstreken. Na de bouw hing hier een aantal jaar een topcollectie bestaande uit 122 schilderijen. Om te laten zien hoe bijzonder deze verzameling was wordt gewerkt aan een virtuele reconstructie van de galerij. Het onderzoek is in mei dit jaar als een stageproject gestart en wordt uitgevoerd door Antoinette Verschoor, masterstudent Kunst- en Cultuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit. Op dit moment heeft zij al ruim 60 werken terug kunnen vinden.
AFB. 1: De gerestaureerde galerij in 2014, gezien naar het stadhuis (BURGY Bouwbedrijf Leiden, Arjen Veldt).
AFB. 2: Veilingcatalogus Collectie Jan Tak. 1781, Bibliotheek Universiteit van Amsterdam.
AFB. 3: Beschrijving van het schilderij A woman at het mirror van Gabriel Metsu. Veilingcatalogus Collectie Jan Tak, 1781, Bibliotheek Rijksmuseum.
In 1762 kocht de uit Zeeland afkomstige arts Jan Tak (?-1780) een woonhuis aan de Breestraat 117 dat hij zeer grondig liet verbouwen. Niet alleen kreeg het een nieuw en rijk interieur, ook liet Tak de gevel vervangen door de huidige. Veertien jaar later werd het huis uitgebreid door aankoop van het rechterbuurpand. Wederom volgde een verbouwing waarbij de schilderijengalerij ontstond. Als welgestelde nieuwkomer in Leiden volgde Taks keus voor de Breestraat uit diens positie. Hij behoorde tot de groep rijkste Leidenaars die bestond uit regenten, ondernemers en kooplieden, artsen, advocaten, hoogleraren en renteniers. Deze woonden vooral langs het Rapenburg en het beste deel van de Breestraat, tussen stadhuis en Rijnlandshuis.¹ Het was niet alleen het woonhuis waaraan de status van de elite kon worden afgelezen. Ook de omvang van het personeel, het aantal koetsen, of het hebben van buitenplaatsen en kunstverzamelingen telden mee.² Dat Jan Tak schilderijen verzamelde was dus niet uitzonderlijk. In de achttiende eeuw waren er ten minste 54 andere Leidse families met kunstverzamelingen.³ Uniek was wel dat Tak hiervoor speciaal een galerij liet bouwen.
Na het overlijden van Jan Tak werd de collectie in 1781 op een veiling verkocht door de Leidse kunsthandelaar Abraham Delfos (1731-1820). Hiervan is toen een veilingcatalogus gemaakt waarin de 122 schilderijen worden beschreven. Op basis hiervan vindt nu het herkomstonderzoek plaats. Volgens Antoinette Verschoor is het vrij uniek dat een dergelijke catalogus nog bewaard is gebleven; er bleken zelfs nog drie exemplaren in verschillende versies te bestaan, en nog meer bijzonder: met annotaties. Bij elk werk wordt in de drie catalogi vermeld door wie het is gekocht en voor welk bedrag. Ook is er in het archief van Erfgoed Leiden nog een krant uit september 1781 aanwezig waarin de veiling wordt aangekondigd en welke handelaren aanwezig zullen zijn. Veel van die genoemde handelaren hebben blijkens de annotaties ook werk gekocht. Bij het onderzoek naar de huidige verblijfplaats van de schilderijen bleek ongeveer een kwart van de toenmalige collectie nog in particulier bezit te zijn. Soms is een werk terug te vinden omdat het ooit als bruikleen te zien was op een tentoonstelling, en dus beschreven is in een catalogus, of is opgenomen in het archief van een veilinghuis. Een groot deel van de collectie is via veilingen, schenkingen of permanente bruiklenen in museale collecties opgenomen, van het Rijksmuseum en andere Nederlandse musea tot musea in Europa, Amerika en Australië.
Opvallend is dat het op de 18e –eeuwse z.g. Nelriserie van Cornelis Troost (1696-1750) na, nu in de collectie van het Mauritshuis in Den Haag, gaat om werk van 17e eeuwse kunstenaars; in de 18e eeuw werden deze kunstenaars blijkbaar nog intensief verzameld en blijkens de opbrengst van de veiling – 27.075 gulden en 14 stuivers – werden er ook aanzienlijke bedragen voor betaald.
Een ander opvallend aspect is de 18e eeuwse reputatie van de kunstenaars: de veiling opende met werk van Rubens, Jordaans, Dou en Berchem en eindigde met Miense Molenaer en Van Miereveld. Nu vrij onbekende kustenaars als de broers Jan en Andries Both en Adriaen en Willem van de Velden werden toen enorm gewaardeerd. De collectie van Jan Tak laat dus de smaak van de 18e –eeuwse verzamelaar zien.
Het is een enorm speurwerk om de schilderijen te traceren; hoewel de werken uitgebreid beschreven worden specialiseerden 17e- eeuwse kunstenaars zich in onderwerpen waar vraag naar was op de kunstmarkt en is het vaak lastig om die ene herbergscène of dat specifieke landschap terug te vinden. Soms maakten kunstenaars ook verschillende versies. Een goede aanwijzing is dat bij de meeste werken de afmetingen (in duimen) vermeld staan. Eén van de mooiste vondsten is het schilderij A Woman at het mirror van Gabriel Metsu (1629-1667) in The Wallace Collection in Londen. En twee van de moeilijkst traceerbare werken waren de pendanten, kleine olieverfwerken op koper, die Joachim Wtewael (1566-1638) in 1608 maakte: The Battle between the Gods and the Giants, nu in de collectie van The Art Institute of Chicago, en Diana en Actaeon, sinds een veiling in 1997 in particulier bezit.
Met het onderzoek zal meer inzicht worden verkregen in de 18e –eeuwse wooncultuur van een specifieke groep Leidenaren. De uitkomsten van de reconstructie en het herkomstonderzoek zullen worden verwerkt in een publicatie.
Antoinette Verschoor en Esther Starkenburg
Bronnen:
1) Prak, M., Gezeten burgers. De elite in een Hollandse stad Leiden 1700-1780, Dieren 1985, 225-228.
2) Idem, 207-208, 218-220; D.J. Noordam, ‘Een stukje paradijs. De bewoners van het Rapenburg, 15de-20ste eeuw’, in: Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse gracht, deel IIIa, Leiden 1988, 56-57.
3) Overvoorde, J.C., ‘De collectie de la Court’, Leids Jaarboekje 5 (1908), 54. (online beschikbaar – url: http://www.oudleiden.nl/pdf/1908.PDF)
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'