In de online beeldbank van Erfgoed Leiden en Omstreken bevindt zich een collectie ontwerp- en bouwtekeningen die in het verleden gemaakt zijn door verschillende afdelingen van de gemeente. Het zijn niet de meest aantrekkelijke afbeeldingen, want het merendeel is bewaard als gedigitaliseerd microfiche. Dat maakt de inhoud echter niet minder interessant. Als geheel vertelt de collectie het verhaal van hoe het Leidse stadsbeeld in de tweede helft van de twintigste eeuw veranderde. Een groep tekeningen is nu onderzocht, die van de afdeling Monumentenzorg.1 Het zijn ruim 1600 tekeningen, gemaakt in de periode 1965-2000. Aan de hand van een voorbeeld hieruit, wat gerust een vondst genoemd kan worden, wordt getoond welke verschillende denkbeelden over de stad bestonden. Het gaat over onuitgevoerde nieuwbouwplannen op de hoek Pieterskerkgracht en Lokhorststraat uit de jaren 1960 en 1970.
In 1965 richtte de gemeente Leiden een aparte afdeling monumentenzorg op. In deze periode stond de binnenstad er slecht voor. Daarbij waren er plannen voor grootscheepse sloop en nieuwbouw binnen de singels. Om ervoor te zorgen dat er toch ook historische bebouwing behouden bleef, was het bevorderen van restauraties een van de taken van de nieuwe afdeling. De ambtenaren werkten vele verbeterplannen uit voor woonhuisgevels in de hoop eigenaren tot restauraties te verleiden. Ook ontwierpen ze nieuwbouw ter invulling van gaten in straatwanden die op vele plekken in de stad door sloop waren ontstaan.
In het geval van de hoek Pieterskerkgracht en Lokhorststraat was in 1969 een enorm gat ontstaan door afbraak van een schoolgebouw uit 1866. De architecten M.P. Schutte en G.H. Bellaard maakten in 1966 een schetsontwerp voor het cultureel centrum dat op de plek van het schoolgebouw moest komen (afb. 1). Het stelt een rechthoekig, modern gebouw voor, opgebouwd uit een betonskelet met een invulling van glasstroken. Het doet denken aan eerdere ontwerpen van Schutte voor het pand van de Kamer van Koophandel aan de Stationsweg en dat van de Leidsche Duinwater Maatschappij aan de Hooigracht. Door de forse afmetingen zou het de omliggende bebouwing volledig overschaduwen.
Modernistische nieuwbouw M.P. Schutte en G.H. Bellaard uit 1966 voor de Pieterskerkgracht.
Dat kan beter moet de chef van Monumentenzorg, P.S. Blaauw, gedacht hebben. Hij ontwierp in 1967 een straatwand die qua detaillering en schaal aansluit bij de historische bebouwing (afb. 2).
Ontwerp van de chef Monumentenzorg P.S. Blaauw voor een historiserende invulling van het gat aan de Pieterskerkgracht, 1967.
Dit historiserende ontwerp is als drie afzonderlijke lijstgevels vormgegeven. Dat alleen de middelste gevel een voordeur heeft verraadt echter dat het om een groot gebouw gaat. Spectaculair is de aanpassing van dit idee drie jaar later. Vroom & Dreesman wilde haar warenhuis aan de Breestraat uitbreiden. Het zeventiende-eeuwse pand genaamd In den Vergulden Turk vormde een belemmering voor de gewenste nieuwbouw. Om de gevel te sparen is toen bedacht dat deze op kosten van V&D naar de Pieterskerkgracht verplaatst kon worden. In de jaren 1970 was dit geen ongebruikelijke werkwijze. Monumentenzorg maakte wederom een historiserende invulling voor het gat op de Pieterskerkgracht (afb. 3). De middelste lijstgevel uit 1967 is op deze tekening vervangen door de gevel van de Vergulde Turk. Omdat ruimte overbleef is op de hoek met de Lokhorststraat een pand met trapgevel geplaatst.
De vier linker panden vormen een historiserende invulling van het gat aan de Pieterskerkgracht met als derde van links de verplaatste gevel van In den Vergulden Turk, E.J. Veldhuyzen, 1970.
Van al deze plannen is uiteindelijk niets uitgevoerd. Het gat bleef jarenlang in gebruik als parkeer- en speelterrein. Toen uiteindelijk nieuwbouw aan de orde kwam bleek de open ruimte inmiddels geliefd, slechts een deel werd daarom bebouwd. In 1988 zijn hier de huidige zes maisonnettewoningen gebouwd. Architect Boudewijn Veldman koos in plaats van historiserende nieuwbouw juist voor een eigentijds ontwerp, dat wel aansluit bij de historische bebouwing in de binnenstad.
Esther Starkenburg
BRONNEN:
1 Het onderzoek is uitgevoerd ten behoeve van een hoofdstuk in het boek Tastbaar geheugen. 150 jaar zorg voor Leidse monumenten dat in september 2014 uitkomt. Het beschrijft de geschiedenis van de Leidse monumentenzorg en wordt uitgegeven door Primavera Pers, Onder redactie van Esther Starkenburg, Rudi van Maanen en Cor Smit, en met interviews van Miep Smitsloo-de Graaff.
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'