De vondst van de week betreft de houten puien van de huisjes aan de Hooglandse Kerkgracht 54-64. De huisjes worden thans gerenoveerd onder leiding van architect Martin van Rijn. Dit bood voor de bouwhistorici van ELO de gelegenheid om zowel de oorspronkelijke kapconstructie als de oorspronkelijke puien uit 1651 uitgebreid te documenteren (afb. 1).
De documentatie van de puien uit 1651 (Afbeelding 1)
Deze bijdrage vestigt de aandacht op de oorspronkelijke 17de-eeuwse puien. In Nederland zijn immers nog maar weinig van deze oude puien overgebleven omdat ze in de 18de en 19de eeuw vaak zijn gemoderniseerd door het vergroten en veranderen van de vensters, of omdat ze zijn vervangen door een bakstenen ondergevel.
De kerkhuisjes
Ten noordwesten van de Hooglandse Kerk staat een huizenrij van vijf huisjes (afb. 2). De panden, opgeleverd in augustus 1651, zijn gebouwd naar het ontwerp van Mattheus van Strichtenhuysen, vaste timmerman van de kerken.[1] Het ontwerp van de huizenrij lijkt sterk beïnvloed door de bekende Leidse stadsarchitect Arent van ’s-Gravensande. Dit is niet verwonderlijk aangezien Van Strichtenhuysen in de jaren 1640-1650 uitvoerder was van de kerkhuisjes aan de Pieterskerk, die door Van ’s-Gravensande werden ontworpen. De huisjes aan de Hooglandse Kerk, gebouwd om te verhuren, kwamen tot stand op vraag van de kerkmeesters, die trachtten om meer inkomsten te genereren. De exploitatie van huurwoningen was namelijk bijzonder lucratief. De huisjes werden gebouwd op het voormalige kerkhof van de Hooglandse Kerk dat in 1643 was opgeheven. Sinds 1635 werd er niet meer begraven en werden de bolwerken gebruikt als begraafplaats. Voor het ontwerp van de kerkhuisjes mat Joris Gerstecoren in 1650 het beschikbare perceel op en bracht het in kaart (afb. 3).
De rij met huisjes die tegen de Hooglandse Kerk zijn aangebouwd (Afbeelding 2)
Tekeningen van Joris Gerstecoren van het perceel in 1650 (Afbeelding 3)
De houten puien
Een pui is een combinatie van vensters en deuren die op de begane grond een aanzienlijk deel van de voorgevel vormt. Houten puien, zoals die in de kerkhuisjes, kwamen in de 17de eeuw vaak voor. Ze zijn in zekere zin een overblijfsel van de middeleeuwse houtbouwtraditie waarbij de vertrekken voorzien waren van zo veel mogelijk lichtopeningen.[2] Toen op het einde van de middeleeuwen de stad versteende, o.m. op last van de overheid om brandgevaar te verhinderen, bleef de houten onderpui een gebruikelijk element, ook bij nieuwbouw.[3] De houten onderpui was immers bijzonder functioneel. Allereerst zorgde zo’n pui voor maximale lichtinval. Vrijwel de gehele bovenzone was voorzien van glas-in-lood en aan de binnenzijde waren de stijlen voorzien van een biljoening (afschuining) om het daglicht optimaal te laten toetreden (afb. 4). In een smalle steeg was dit bijzonder prettig.
De houten pui van de binnenkant bezien (Afbeelding 4)
Daarnaast maakte de houten onderpui een wezenlijk deel uit van de handels- en nijverheidsfuncties die vaak werd uitgeoefend in de voorruimte op de begane grond. Op de tussendorpel, tussen de bovenlichten en de benedenvensters werd vaak een luifel aangebracht, onder meer om uitgestalde waren in open lucht tegen directe weersinvloeden te beschermen. Deze luifel is goed zichtbaar op een gravure van de kerkhuisjes uit 1739, wat aantoont dat de puien ook in de 18de eeuw nog functioneel waren (afb. 5).
Een gravure van de kerkhuisjes uit 1739 (Afbeelding 5)
Sloopplannen en bouwhistorische bevindingen
Dat de kerkhuisjes en de onderpuien nog bestaan is op zich bijzonder. In de 18de en 19de eeuw werden de puien immers vaak vervangen door bakstenen ondergevels.[4] In 1903 werd bovendien vergunning verleend om de huisjes te slopen om de Hooglandse Kerk vrij in het zicht te brengen.[5] Toen in mei 1909 het einde van de sloopvergunning naderde zorgden actiegroepen dat de kerkhuisjes uiteindelijk behouden bleven.[6] Toch zijn de huisjes en ook de puien niet onaangetast. Zo is het glas-in-lood in de bovenlichten van de puien van de kerkhuisjes helaas verdwenen en vervangen door zestienruits ramen. Deze ramen zitten ook in de vensters beneden. Bouwhistorisch onderzoek heeft helaas niet aan het licht kunnen brengen of dat hier oorspronkelijk luiken waren bevestigd of dat hier ook glas-in-lood was aangebracht.
Op het eerste gezicht lijken ook de kozijnstijlen van de deuren vervangen, dit vanwege de kraalprofilering. Een dergelijk dik kraalprofiel wordt immers vaak als 18de-eeuws beschouwd. Toch is dat hier niet het geval. Eerder werd ook op de houten binnenplaatspui uit 1660 van Nieuwe Rijn 105 een gelijkaardige profilering op de kozijnstijlen van de deur aangetroffen. Deze twee voorbeelden tonen aan dat zulke profilering dus al in de tweede helft van de 17de eeuw werd gebruikt.
Pieter-Jan De Vos
[1] Brons, J.C., 1983. "Leidse Kerkhuizen", Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Omstreken, 75, 46-71.
Steenmijer, G., Tot cieraet ende aensien deser stede Arent van ´s-Gravensande, architect en ingenieur ca. 1610-1662, Leiden 2005, p. 212.
[2] De zware puibalk die ook fungeert als strijkbalk verwijst naar houten skeletbouw.
[3] Janse, H., “Houten onderpuien”, Restauratievademecum, ’s Gravenhage 1989, UCC 69.022.99, RV-blad 01-1.
[4] In de huizenreeks werd enkel de pui van nr. 54 vervangen door een houten kopie.
[5] Overvoorde, J.C., Accijnshuisjes te Leiden, Bulletin van den Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB), 1909, [overdruk].
[6] J.G., Actueele vraagstukken, over de accijnshuisjes te Leiden en het blootleggen van middeleeuwsche kerken, ”Bouwkundig weekblad, orgaan van de maatschappij tot bevordering der bouwkunst”, 29 (16), Den Haag 17 april 1909, pp.
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'