Erfgoed Leiden en omstreken

Info

VVDW#36: Sjabloonschilderingen op balklaag uit 1592

De vondst van deze week betreft kleurrijke sjabloonschilderingen op de eiken balklaag in het pand Nieuwsteeg 5, een huis aan de Pieterskerk dat in 1592 tot stand kwam. De balklaagschildering van meer dan 420 jaar oud werd door de bouwhistorici van ELO aangetroffen tijdens het onderzoek dat werd uitgevoerd naar aanleiding van een omgevingsaanvraag.

Polychroom-decoratieve schilderingen op eiken balklagen zijn zeer opmerkelijk. Slechts een handvol andere voorbeelden zijn in Leiden bekend; het betreft Haarlemmerstraat 67, Rapenburg 67 (hergebruikte kinderbinten) en mogelijk ook Pieterskerkchoorsteeg 14 en Haarlemmerstraat 174. Niet zolang geleden werd een vrijwel identieke decoratieve schildering aangetroffen op de begane grond van Breestraat 149.

detail uit het straten- en grachtenboek (van Dulmenhorst ca. 1580)

Afb. 1 - Detail uit het straten- en grachtenboek (van Dulmenhorst ca. 1580). Aanduiding van de plek Nieuwsteeg 5 met blauwe pijl

 

Nieuwsteeg 5, ‘t Helebaert

Nieuwsteeg 5 ligt ten zuiden van de Pieterskerk. Het gebied maakte deel uit van het oorspronkelijke grafelijk hof en behoort tot de oudste delen van de stad. Op de hoek van de Kloksteeg en de Nieuwsteeg kwam in de loop van de 14de eeuw het pand Templum Salomonis tot stand, het voormalige huis van Philips van Leyden. Philips van Leyden (1328-1382) is vooral bekend als grafelijk ambtenaar, schrijver van een belangrijk politiek traktaat en kanunnik van de St. Pancras. Hij behoorde tot de dunne toplaag van de stedelijke aristocratie.

In 1592 wordt het omvangrijke perceel eigendom van de stad, waarop een herverkaveling en uitgifte volgt (Afb. 1 en 2). De herverkaveling werd opgemeten en in kaart gebracht door de bekende Leidse landmeter Salomon van Dulmenhorst. Op de verkavelingskaart wordt het perceel van Nieuwsteeg 5 weergegeven met de maten in Rijnlandse Roede aangeduid. Omgerekend komen deze maten nauwkeurig overeen met de huidige situatie. Aan de straatzijde is het pand 1-6-0 Rijnlandse Roede breed (omgerekend 5,65m), en diep is het perceel 4-8-3 Rijnlandse Roede (omgerekend 17,66m).

perceelskaart van de ‘vercofte erven’ (van Dulmenhorst 1592)

Afb. 2 - Perceelskaart van de ‘vercofte erven’ (van Dulmenhorst 1592). Aanduiding van de plek Nieuwsteeg 5 met blauwe pijl

 

Het pand kreeg het huisnummer “5” pas in de 19de eeuw, daarvoor werden wijknummers gebruikt. Nog daarvoor hadden panden een huisnaam. In het Oud-Belastingboek staat Nieuwsteeg 5 onder de huisnaam ‘t Helebaert’ genoteerd.

Uit archiefbescheiden kunnen we ook de eigenaren achterhalen. Uit het bonboek blijkt dat Nieuwsteeg 5 op 12 juni 1593 werd uitgegeven aan Pouwels Willemsz. van Breda, een slotenmaker.[1] Pouwels Willemsz. overlijdt op 23 oktober 1635 aan de pest, waarop het pand in 1636 verkocht wordt aan Gerrit Burchorst, kleermaker.[2]

 

Sjabloonschilderingen

Het pand dat Pouwels Willemsz. in 1592 liet bouwen is nog grotendeels aanwezig. Het bouwhistorisch onderzoek bracht aan het licht dat o.a. de oorspronkelijke samengestelde eiken balklaag uit 1592 boven de begane grond nog vrijwel gaaf was. Van de balklaag boven de eerste verdieping waren nog restanten aanwezig. Samengestelde eiken balklagen komen in Leiden op grote schaal voor tot ca. 1620, daarna werden meestal de meer economische enkelvoudige grenen balklagen gebruikt.

Onder een verflagenpakket werd de oorspronkelijke afwerking van de balken aangetroffen. Opmerkelijk is dat deze eikenhouten balklaag polychroom-decoratief beschilderd is met behulp van sjablonen. Een sjabloon is een uitgesneden modelvorm waarmee men zeer eenvoudig bepaalde vormen kan naschilderen. Bij een positief sjabloon worden de motieven rechtstreeks op de ondergrond geschilderd. Bij een negatief sjabloon worden de achtergronden geschilderd en worden de motieven uitgespaard.

De motieven aangetroffen bij Nieuwsteeg 5 zijn zogenaamde moreskmotieven, een spel van vlakke rank- en bladornamenten waar een islamitische vormentaal ten grondslag ligt.[3] Sjabloondecoraties werden in alle mogelijke kleuren uitgevoerd, direct op het hout of met een grondlaag in een andere kleur. Vaak waren de combinaties zeer kleurrijk.

Bij Nieuwsteeg 5 werd onderaan de moerbalken een blauwe ondergrond aangetroffen met een rood sjabloon, onderaan de kinderbinten een donkergroene ondergrond met lichtgroen sjabloon (afb. 3) en op de vloerdelen werd een gele ondergrond met groen sjabloon aangetroffen. Verder kleuronderzoek moet de definitieve kleurstelling nog uitwijzen.

Detail kinderbint eerste verdieping Nieuwsteeg 5

Afb. 3 – Detail kinderbint eerste verdieping Nieuwsteeg 5 (ELO, 13 november 2014)

 

Sjablonen behoren tot een afwerkingstechniek die vrij eenvoudig is en daarom in de 15de- en 16de-eeuwse woonhuizen wellicht gebruikelijk moet zijn geweest. Toch worden er niet vaak voorbeelden aangetroffen. Per toeval werd in januari 2014 tijdens bouwhistorisch onderzoek bij Breestraat 149 een vrijwel identieke schildering aangetroffen op de balklaag van de begane grond. Deze schildering werd grofweg gedateerd omstreeks het begin van de 17de eeuw. De harde datering, namelijk 1592, van een gelijkaardige schildering bij Nieuwsteeg 5 bevestigt nu deze hypothese. Met deze gegevens in het achterhoofd is het zaak voor de bouwhistorici in Leiden om extra opmerkzaam te zijn, schilderingen aan te treffen op balklagen van omstreeks de periode 1575-1610.

 

Pieter-Jan De Vos

 

Bronnen:

[1] SA II, inv.nr. 6596, Register Vetus, fol. 87av (opname 104l)

[2] SA II, inv.nr. 6598, Oud-Belastingboek A, fol. 170v (opname 159l); (RA 67, Waarboek 3K, fol. 219)

Dank aan bouwhistoricus Jan Dröge voor het verstrekken van de archivalische informatie.

[3] Breedveldt Boer, I.M., 1991. Plafonds in Nederland 1300-1800, ’s-Gravenhage, p. 39.

 

 

Over Vondst van de week (#VVDW)

Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.

Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'

kaart