De vondst van deze week zijn Philibertspanten van de kap van het voormalig Wees- en Oudeliedenhuis aan de Middelweg 38 uit 1852. De spanten werden door de bouwhistorici van ELO onderzocht tijdens de verbouwing tot een bijzonder woonproject: een combinatie van zelfstandig wonen en gezamenlijke dienstverlening.
Philibertspanten
Het traditionele schilddak van het voormalig Wees- en Oudeliedenhuis uit 1852 heeft een draagconstructie van, voor die tijd moderne, zogenaamde Philibertspanten, of ook wel boog- of schenkelspanten genoemd.(1) Dit zijn spanten opgebouwd uit twee of meerdere lagen korte plankjes die overlappend op elkaar zijn bevestigd. Op deze wijze kon een lang gebogen spantbeen gemaakt worden uit korte stukken houten. Een zeer efficiënte bouwmethodiek met zeer spaarzaam gebruik van materiaal. De techniek werd al in 1561 uitgevonden door de Franse bouwmeester Philippe de l'Orme (1512-1577), maar pas vanaf circa 1800 in Nederland toegepast. De eerste voorbeelden zijn militaire gebouwen waarbij de genie gebruikt maakte van Philibertspanten. Over de spanten werd in die tijd geschreven dat men met veel minder kosten en minder bouwstoffen wijde ruimten kon overspannen.
Gebogen Philibertspanten uit 1852 in het Wees- en Oudeliedenhuis aan de Middelweg
Het Leidse kappenlandschap kenmerkt zich tot in de 20ste eeuw door traditionele kapconstructies met gestapelde spanten. De moderne, efficiënte en kostenbesparende Philibertspanten zijn in Leiden echter ook enkele malen toegepast; bijvoorbeeld bij het Kamerlingh Onnesgebouw uit 1856, de gesloopte Aalmarktschool uit 1874 en de Zeevaartschool uit 1878-1879. Ook op gewone woonhuizen als Maredijk 36 uit 1840 en Hooigracht 67 uit 1825-1850 is deze bouwwijze toegepast.
Het voormalig Wees- en Oudeliedenhuis
Het ontwerp van het voormalig Evangelisch-Luthers Wees- en Oudeliedenhuis dateert uit 1852 en is een ontwerp van timmerman-aannemer J.W. Schaap. Hij zou later stadsarchitect van Leiden worden.(2) De nieuwbouw wordt gememoreerd door een gevelsteen boven de voordeur met het opschrift: "Evangeliesch Lutersch Wees- en Oudeliedenhuis. Door Christendeugd gesticht, door jarental veroud, Door veler liefdegift, in dezen staat herbouwd" Ao 1852. Het is een U-vormig gebouw met op de begane grond ruimten voor de ouderen, de weeskinderen, de regenten, de binnenvader en een keuken. Op de verdieping lagen de slaap- en ziekenzalen. Het gebouw is een sober classicistisch ontwerp met, voor die tijd nogal, ouderwetse, maar goedkope, schuifvensters met kleine roedeverdeling. De Philibertspanten waren echter zeer modern, maar dat was niet de reden om ze toe te passen. Ze zijn enkel gebruikt om de bouwkosten laag te houden.
Edwin Orsel
Bronnen:
(1) Janse, H., 1989, Houten kappen in Nederland, 1000 - 1940, Amsterdam/Zeist, p.308-314.
(2) Dröge, J., 1996, Architectuur & monumentengids Leiden, Leiden, p.58.
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'