De oud-Hollandse dakpan, een revolutionaire uitvinding De vondst van deze week is een rode keramische oud-Hollandse dakpan van het dak van Aalmarkt 11. Het dak van Aalmarkt 11 wordt op dit moment hersteld in het kader van de herontwikkeling van het gebied tussen Breestraat, Mandenmakersteeg en Aalmarkt. Voorafgaand en tijdens de verbouwingswerkzaamheden worden de gebouwen bouwhistorisch vastgelegd. Al eerder verscheen een vondst van de week over de 15de-eeuwse kapconstructie van Aalmarkt 11, die gemaakt is door Jan de timmerman.

Het dak van Aalmarkt 11 is voorzien van rode oud-Hollandse pannen. Bekend is echter uit de archieven van het Catharinagasthuis, waar Aalmarkt 11 onderdeel van was, dat op de nieuwe 15de-eeuwse kap eikenhouten dakbeschot werden getimmerd waarop nieuwe leien werden genageld, die door Wouter de leidekker in Dordrecht waren gekocht. Hoewel leiendaken zeer duurzaam zijn, zijn deze heel kostbaar in onderhoud en daarom zijn veel leiendaken in het verleden vanuit een kostenbesparing vervangen door een pannenbedekking met de algemene oud-Hollandse dakpan. De oud-Hollandse dakpan of oude holle is zeer geschikt als dakbedekking in het natte en windrijke Nederlandse klimaat. De pan bestaat uit een gegolfde gebakken tegel met een ophangnokje.

In Leiden hadden de middeleeuwse huizen meestal een dakbedekking van riet, gebakken daktegels of natuurleien. Riet was uiteraard brandgevaarlijk en het stadsbestuur poogde met regels, zogenaamde keuren, en subsidie het riet te laten vervangen door onbrandbare dakdekkingen, zogenaamde harde daken. De subsidie-uitbetalingen zijn grotendeels in de Leidse stadsarchieven bewaard gebleven en hieruit wordt duidelijk dat in het midden van de 16de eeuw plotseling werd over geschakeld van uitbetalingen voor daktegels naar dakpannen. Dit is verklaarbaar doordat de nieuwe dakpan een veel eenvoudiger product was om te maken met veel minder grondstof en ook nog eens veel lichter was en vele malen minder onderhoud vergde dan de daktegel.Al met al voor de burger een veel goedkoper en beter product. Keramische dakpannen komen dus vanaf het midden van de 16de eeuw in Leiden voor.

Het lijkt er op dat de oudere dakpannen zijn uitgevoerd met een dubbele nok en de latere met een enkele nok. De pannen van Aalmarkt 11 hebben ook een dubbele nok en zijn daarom vermoedelijk al in de 16de of 17de eeuw als vervangers van het dan meer dan 100 jaar oude leidak aangebracht. Om de pannen goed sluitend te krijgen en het dak waterdicht werden de pannen aangesmeerd met een enigszins flexibele kalkmortel. Hiervan zijn resten op de pan bewaard gebleven. Een dakbedekking met oud-Hollandse dakpannen lijkt op het eerste oog heel gewoontjes, maar de pan was een revolutionaire uitvinding, die bij Aalmarkt 11 en bij de vele historische gebouwen in Leiden bewijst dat deze pan eeuwen mee kan en zelfs vandaag de dag nog steeds uitstekend voldoet als dakbedekking. De documentatie en verbouwing van Aalmarkt 11 vindt plaats in het kader van het Aalmarktproject.

Met de herontwikkeling van de Aalmarkt en de directe omgeving zorgt de gemeente Leiden voor de noodzakelijke versterking en uitbreiding van het winkelgebied om de binnenstad van Leiden te verbeteren en aantrekkelijker te maken om te bezoeken en er te werken, te leven en te wonen. In 2015 is in opdracht van ASR-vastgoed het Stadsgehoorzaalblok, als onderdeel van het Aalmarktproject, van start gegaan. Als primeur voor Nederland worden de ontmantelings- en sloopwerkzaamheden bouwhistorisch begeleid door het bouwhistorisch bureau BAAC. Het doel hiervan is historische bouwdelen en -elementen die aan het licht komen te documenteren voordat ze verdwijnen. Zo wordt de bouw- en gebruiksgeschiedenis van dit deel van de stad vastgelegd en straks ontsloten voor het brede publiek.

Een 3d-model van een andere oud-Hollandse dakpan uit 1611 is te vinden op: https://www.erfgoedleiden.nl/schatkamer/schatten-in-3d/dakpan

De kapconstructie van Aalmarkt 11: zie vondst van de week 13, 2015; https://www.erfgoedleiden.nl/nieuws/vondst-van-de-week/749-vvdw-13-werk-van-jan-de-timmerman

 

Edwin Orsel - Erfgoed Leiden en Omstreken 

Over Vondst van de week (#VVDW)

Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte. Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'.