Het Amsterdamse kunstenaarsechtpaar Josje Smit (1926-2003) en Cephas Stauthamer (1899-1983) maakte twee werken voor de gebouwen. Smit vervaardigde een wandsculptuur die binnenin de toren werd geplaatst. Van Stauthamers hand is het vrijstaande beeldhouwwerk, dat buiten bij het Paviljoen aan de Witte Singel kwam.  De Universiteit Leiden heeft voorafgaand aan de sloop van de gebouwen beide werken weggehaald en opgeslagen. Van Stauthamers werk is een schets op foto teruggevonden in het archief van ELO.

Samenwerking
Tijdens de wederopbouwperiode was bij grote en publieke bouwopdrachten waarbij kunst werd toegepast sprake van een innige samenwerking tussen architecten en kunstenaars. Van Oerle en Schrama gaven in de jaren 1950 en ’60 vaker opdrachten aan Smit en Stauthamer. Beeldhouwer Stauthamer maakte voor het bureau reliëfs voor een katholieke kerk in de Watergraafsmeer te Amsterdam (1953) en een lagere school aan de Damlaan te Leiden (1954), en kapitelen voor een kapel in het ziekenhuis van Parimaribo (1955). Keramiste en textielkunstenares Smit leverde in 1965 een wandsculptuur voor het vroegere Sint Agneslyceum aan de Eijmerspoelstraat te Leiden, dat in 2013 gesloopt is.

 

De keramieken wandsculptuur uit 1958 die Josje Smit maakte voor de in 2012 gesloopte Van der Klaauwtoren. (ELO)

Laboratoria Kaiserstraat
Beide kunstenaars verwezen met hun werk voor de Universiteit Leiden naar de twee disciplines die in de gebouwen aan de Kaiserstraat waren ondergebracht, anatomie en ethologie ofwel gedragsleer. Op de geglazuurde, keramieken wandsculptuur uit 1958 van Smit voor de Van der Klaauwtoren zijn op een grijze ondergrond in groen- en blauwtinten met rode en gele accenten, een mensenkop en -hand afgebeeld, erlenmeyers, een zeepaard, vissen en een vogel. Het zat op de gang, op de eerste verdieping.

Het bronzen beeld van Stauthamer uit 1962 stelt een abstract, staand mensfiguur voor in een ontspannen contrapost-houding. De linkerarm rust op het speelbeen met daarachter een kleine viervoeter. De rechterarm is gebogen en mondt uit in een vogel. Het geheel is geplaatst op een vierkante sokkel. De asymmetrie welke voortkomt uit de contrapost, en die wordt versterkt door de plaatsing van de dieren, levert een interessante, dynamische compositie op. Op de foto van de schets is te zien dat deze iets ronder was, de uiteindelijk sculptuur is wat hoekiger. Dat niet iedereen gecharmeerd was van de mate van abstractie in dit geslaagde werk blijkt uit de brieven die bij de foto zitten. De directeur van de Lakenhal zag liever de getekende, naturalistische mansfiguur geheel links op de foto in brons verbeeld. En de directeur van Gemeentewerken vond het jammer dat de ‘menselijke figuur op deze wijze is misbruikt’.

Foto van schets uit 1962 van de hand van Cephas Stauthamer. Op de achtergrond is het nieuwe Paviljoen aan de Witte Singel getekend. (ELO SA V, 6060)

 

Situatie van het uitgevoerde werk van Stauthamer. (ELO)

Wederopbouwkunst
Vanaf begin jaren 1950 werden nieuwe gebouwen van het rijk, provincie en gemeente vaak voorzien van kunstwerken. Voor deze wederopbouwkunst is de laatste jaren een toenemende belangstelling ontstaan. Deels heeft dit te maken met een herwaardering van de naoorlogse architectuur. Maar vaak komt de aandacht ook voort uit de directe bedreiging ervan. Want ondanks de gegroeide waardering worden er veel gebouwen uit deze periode afgebroken. En daarmee verdwijnt automatisch de kunst die er een integraal onderdeel van is. Bij sloop wordt gelukkig steeds vaker besloten het kunstwerk uit te nemen voor herplaatsing. Zo heeft de Universiteit Leiden beide hierboven beschreven werken van Smit en Stauthamer weggehaald en opgeslagen.

Er bestaat nog geen volledig overzicht van de nog aanwezig wederopbouwkunst in Nederland. Daar wordt in Leiden hard aan gewerkt door een speciaal hiervoor ingestelde werkgroep van de Historische vereniging Oud Leiden. Door hun noeste arbeid krijgt zo een eerste inventarisatie vorm. En dat levert bijzondere ontdekkingen op. Wie had bijvoorbeeld kunnen vermoeden dat Leiden een Peter Struycken rijk is. Deze maakte in 1966 een wanddecoratie voor een school aan de Dieperpoellaan, het huidige Driestarcollege.

Esther Starkenburg, architectuurhistoricus ELO

Bronnen
Burkom, Frans, Yteke Spoelstra en Simone Vermaat (red.), Kunst van de wederopbouw Nederland 1940-1965, Rotterdam 2013
ELO Archief, Stadsarchief V, 6060 (of 2088 oude nummering), stukken m.b.t. locatie sculptuur Cephas Stauthamer
Kaiserstraat 63. Bouw- en architectuurhistorische notitie Unit Monumenten & Archeologie, Gemeente Leiden, 8 juni 2010
Kunst & fietswerk. Fietsroute langs beeldende kunst in Leiden, Leiden 1989, 25
Starkenburg, E., ‘Wederopbouwkunst voor iedereen’, Kunst & ambacht. Open monumentendagen Leiden / Leiderdorp 2015, 76-77