Acanthusbladeren
De acanthus is een mediterrane plant met sierlijk krullende bladeren. In de Griekse en Romeinse bouwkunst werden de bladeren als decoratief element toegepast. Tijdens de renaissance kwam deze architectuur en ook dit acanthusmotief weer in zwang. Italiaanse architecten bestudeerden in de 15de en 16de eeuw antieke overblijfselen. Zij schreven hierover boeken met daarin vele afbeeldingen. Ook Nederlandse ontwerpers haalden inspiratie uit deze voorbeeldboeken en kopieerden specifieke details, waaronder de acanthusbladeren. Deze boeken zijn tegenwoordig allemaal online in te kijken. De decoratie op de balk van Nieuwe Rijn 53-54 lijkt op voorbeelden in deel IV van het handboek van de Italiaanse architect Serlio uit 1537. De decoratie van een cassette met acanthusbladeren en een centrale vrucht is ook aanwezig op de gevel van het Brouckhovenhofje uit 1640 in Leiden. De balk met de acanthusdecoratie zal dus globaal dateren uit de latere 16de of de 17de eeuw.

 Nieuwe Rijn 53-54 in 1969

(Her)gebruik
De balk werd niet op de originele plaats aangetroffen, maar hergebruikt, zoals een bouwspoor van een pengat en een afgehakte zijde aangeven. Het pengat maakt duidelijk dat er een verbinding met een dwarsbalk is geweest. De balk kan onderdeel zijn geweest  van een kozijn en met de decoratie kan het gaan om een bovendorpel van een buiten- of binnendeur. De decoratie bevond zich dus boven je hoofd. Hergebruik van bouwmateriaal was in het verleden gebruikelijk, omdat voor de industrialisatie materiaal duur was. Er was een levendige handel in tweedehands bouwmaterialen. Hierdoor is de herkomst van de balk met snijwerk onduidelijk. Het ligt voor de hand dat het uit het pand afkomstig is, maar dat is niet noodzakelijk. Uit het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is bekend dat er een belangrijke bouwfase met splitsing in 1618 plaatsvindt.  Mogelijk is dat de datering van het snijwerk, maar dit is allerminst zeker.

Nieuwe Rijn in 2017

Nieuwe Rijn 53-54
Deze panden, waar tot voor kort ‘Paul van Egmond, leermode’ gevestigd was, worden verbouwd. In opdracht van de familie van Egmond en onder begeleiding van Sam Erades van Bouwkundig Bureau Herms van den Berg. Bij de ontmantelingswerkzaamheden zijn de panden ook bouwhistorisch onderzocht. Het onderzoek is nog niet afgerond, maar uit de eerste resultaten blijkt dat Nieuwe Rijn 53 en 54 in de middeleeuwen één groot pand vormden, dat in 1618 is gesplitst. Dit opsplitsen van grote oudere panden in de late 16de en in de 17de eeuw is in Leiden vaker geconstateerd en hangt samen met de verdichting van de stad om de enorm gegroeide bevolking door de toestroom van vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden te kunnen huisvesten. Dendrochronologisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de houtconstructie van het middeleeuwse pand van omstreeks 1470 dateert. Mogelijk is het muurwerk nog veel ouder. Vermoedelijk rond 1900 is de middeleeuwse houtconstructie van Nieuwe Rijn 53 geheel vervangen en is alleen het halve middeleeuwse gebouw in Nieuwe Rijn 54 bewaard. Nieuwe Rijn 53-54 is weliswaar geen monument. Dat zegt echter niets over de ouderdom of bijzonderheid ervan. Want achter de gevels herbergt het pand een belangrijk deel van de Leidse bouw- en bewoningsgeschiedenis.

Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen.
Via deze site en het twitter-account @ErfgoedLeiden of facebook.com/erfgoedleiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'

Edwin Orsel