Het stadsbeeld van Leiden was tot aan de eerste helft van de twintigste eeuw veel gevarieerder dan nu. Dat is goed te zien op het glaspositief dat via een schenking in onze collectie is gekomen. Deze glaspositief stelt niet alleen een heel zeldzaam, maar ook het oudste fotografische gezicht op de Vismarkt voor. Daarmee is ons historisch stadsbeeld verbeterd.
Google Historical Street View
Achter een beeldscherm kan iedereen zich een heuse ontdekkingsreiziger wanen. Het massaal delen van foto’s via Internet maakt het mogelijk de openbare ruimte op veel plekken zo goed als naadloos te ervaren. Voor het navigeren in het verleden geldt dat niet. Via de beeldbank van Erfgoed Leiden kan bijvoorbeeld door het negentiende-eeuws Leiden gedwaald worden met de unieke stadsportretten van Jan Goedeljee (1824-1905). Maar de verwende gebruiker van Google Street View stuit onherroepelijk op de gaten, de niet vastgelegde plekken. Het is daarom bijzonder als er onbekende foto’s opduiken die het historische stadsbeeld vergroten. Zo’n zeldzame aanvulling is dankzij een gift in het bezit van Erfgoed Leiden gekomen, het stelt de Vismarkt in de jaren 1860 voor. Het is meteen ook de oudste foto die we van deze plek hebben.
Zeldzaam gezichtspunt
Wat is er precies te zien op de foto? Prominent op de voorgrond prijkt de Vismarktfontein, op de achtergrond steekt de stadhuistoren hoog boven alles uit. Aan de Vismarkt bevindt zich een aaneengesloten lint van winkelwoonhuizen. En in het midden van de foto is de poort met steeg afgebeeld die toegang gaf tot de achterzijde van het stadhuis. Ondanks twee prominente trekpleisters, de fontein en de stadhuistoren, is dit deel van de Vismarkt gezien naar het zuidwesten opmerkelijk weinig gefotografeerd. Zo legde Goedeljee volgens zijn Catalogus van land – stad – en zeegezichten driemaal de Vismarkt vast. Maar dat deed hij niet met het gezichtspunt dat stadhuispoort en –toren combineerde. Dat iemand anders de fotograaf moet zijn blijkt ook uit de stijl. Om gebouwen te fotograferen koos Goedeljee vaak voor een schuin en waar mogelijk een hoger gelegen standpunt. Bij de Vismarkt is bijna voor een frontaal aanzicht gekozen vanaf straatniveau.
Vismarkt nr. 13, 12, 11, steeg, 10, 9 en 8. Glaspositief GN20170001
Gevarieerde gevels
Wie achter de camera stond is niet duidelijk. Wat we wel weten is dat de foto genomen is tussen 1866 en 1876. Op basis van een vluchtige blik is meteen al te zien dat het hier een negentiende-eeuwse opname betreft. De gevelwand wordt namelijk getypeerd door een grote variatie, zoals de verschillende vormen en hoogtes van gevels, de uiteenlopende kappen, winkelpuien, vensterindelingen en zonweringen. In de twintigste eeuw is het Leidse stadsbeeld door vele restauraties opgeschoond en homogener geworden. Dat het een straatbeeld is van voor 1900 is verder ook te zien aan het ontbreken van moderne objecten als telefoonpalen of elektrische lantaarns, die respectievelijk vanaf 1890 en 1908 in het straatbeeld verschenen.
Vismarkt nr. 11, 10, 9, 8 en 6. Rond 1900. [ELO PV7466.26f]
Hoe oud precies?
Aan de hand van de gebouwen kan de datering verder worden aangescherpt. Voor alle panden is nagegaan wie de vorige eigenaren waren en welke winkels er zaten. Daarvoor zijn onder meer Bonboeken ofwel de onroerend goed-registers geraadpleegd, de verleende vergunningen of concessies, en oude kranten. Om kort te gaan, het waren de twee eigenaren van respectievelijk Vismarkt 11 en 9 die de doorslag gaven voor de datering. Ten opzichte van de stadhuispoort betreft dit het linker hoekpand en het tweede pand rechts van de poort.
Ouder dan 1866
In 1866 kreeg op Vismarkt 11 eigenaar Meerburg toestemming tot het bouwen van etalagekasten voor zijn goud- en zilverwinkel. Deze kasten steken uit de gevel en zijn op de foto goed zichtbaar. In het midden van de negentiende eeuw waren dergelijke kasten onder winkeliers zeer populair geworden omdat ze hiermee hun waren op een aantrekkelijker manier konden etaleren. Het pand heeft hier overigens nog een klokgevel, op de schaarse recentere foto’s is sprake van een volledig vernieuwde gevel met rechte kroonlijst. Vermoedelijk kwam deze gevel tot stand nadat de zoon van Meerburg de zaak in 1891 overnam.
Vismarkt 13-12, 11, stadhuispoortje, nr. 10.
Jonger dan 1876
Op het tweede pand rechts van de poort, Vismarkt 9, is de naam ‘Withof’ boven de deur te lezen. In 1876 kreeg de winkelpui een ander naam toen zich hier de manufacturenwinkel van Gustav Schlatmann vestigde. Door latere uitbreidingen van deze familiezaak drukte Schlatmann nog een behoorlijk stempel op de Vismarkt. In 1890 werd het naastgelegen hoekpand op nummer 10 aangekocht. De zaak werd met confectie uitgebreid en kwam als De Faam bekend te staan. Een aantal maal kreeg de panden een nieuwe winkelpui, in 1923 vond de laatste verbouwing plaats. Verder vestigde zich op Vismarkt 16-17 rond 1900 de herenafdeling. Na de stadhuisbrand verhuisde de Faam naar het hoekpand aan de Hoogstraat waar de twee afdelingen werden samengevoegd. 
Plattegrond uit 1935 van het bouwblok tussen Breestraat (boven) en Vismarkt (onder). De roze arcering geeft de straatwand weer van de foto. De dikke zwarte lijn geeft de contour aan van het oude stadhuis. In potlood is de plattegrond van het nieuwe stadhuis ingetekend. Om de nieuwbouw mogelijk te maken werd de bebouwing aan de Vismarkt en Korenbrugsteeg gesloopt. Ten tijde van de sloop waren de huizen aan de Vismarkt links van de stadhuispoort (nummers 11, 12, en 13) in bezit van de gemeente. De bruine ingekleurde percelen moesten nog worden onteigend. [ELO stadhuisbouw, doos 1929, AZ, nr. 395, 58]
Van winkels naar stadhuis al voor 1929
Langs de Vismarkt hebben zich van oudsher altijd winkeliers en kleine bedrijfjes gevestigd. Dat is ook mooi na te lezen in de bewonersgeschiedenis van de huizen aan de Vismarkt door Ingrid Moerman (1979). De brand van 1929 maakte hier echter een einde aan. Interessant is dat de inname van de Vismarkt door de gemeente echter al zo’n vijftien jaar daarvoor begon. In de loop van de negentiende eeuw ontstond ruimtegebrek binnen het stadhuis door een toename van bestuurlijke en administratieve taken. Sommige diensten werden om die reden naar andere locaties verplaatst, zoals het gemeentearchief (1893) en het politiebureau (1927). Wegens ruimtehonger werden vanaf 1914 panden ook aan de Vismarkt gekocht voor ambtelijk gebruik. Het kruip-door-sluip-door gevoel dat het organisch gegroeide stadhuis karakteriseerde werd hiermee verhoogd. Op een plattegrond uit 1935 is goed te zien welke panden ten tijde van de brand al in bezit waren van de gemeente. De brand veroorzaakte een tragisch verlies van gebouw, vele kunstschatten en archiefstukken die nog niet in het externe depot waren geborgen. Maar het bood ook de mogelijkheid een ruim en modern stadhuis te bouwen dat voldeed aan de veranderde eisen en de gegroeide ruimtebehoefte.
Na de stadhuisbrand
Na de stadhuisbrand van 1929 verdween voorgoed de mogelijkheid het beeld van het glaspositief op de Vismarkt vast te leggen. Slechts twee onderdelen op de foto bestaan nu nog. De Visfontein is op de oude plek te bewonderen. En de zeventiende-eeuwse stadhuispoort is naar de Breestraat verhuisd, waar deze links van de gereconstrueerde voorgevel is geplaatst.
Meer interesse in de stadhuisbrand? Op dit moment is de expositie Het Stadhuis staat in brand! te zien in de vitrine van Erfgoed Leiden en Omstreken aan de Boisotkade 2a.
Jan Lagas en Esther Starkenburg
Bronnen:
ELO SA 0501A, Bonboek Wanthuis, 661, pagina 12V tot en met 15 (Vismarkt 8 tot en met 13)
ELO studiezaal, concessies en smalle diensten gemeente Leiden
Goedeljee, Jan, Catalogus van land – stad – en zeegezichten, Leiden z.d. (550 nummers, waarvan 373 betrekking hebben op Leiden)
Moerman, Ingrid, ‘De Vismarkt’, Leidse Jaarboekje 1979, 95-112
Verspille, Annie, ‘Leidse fotografen in de 19de eeuw’, Leidse Jaarboekje 1964, 94-95
Zanden, P.J. van, ‘Een foto-mystificatie’, Leidse Jaarboekje 1979, 155-170