Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Bont gedecoreerde toiletpot

Het pand aan de Nieuwe Rijn 10 is bekend vanwege de fraaie Jugendstil winkelpui en de onlangs ontdekte middeleeuwse kaarsnissen. Ook is in dit pand een gedecoreerde toiletpot met bloemen en vogels aangetroffen. Niets deed vermoeden dat de vondst van deze toiletpot zou leiden tot het schrijven van een heuse geschiedenis over de ontwikkeling en de handel van hygiënisch sanitair.

Kleurrijke wc-pot
In de wc-ruimte van de bovenwoning staat een fraaie kleurrijke toiletpot, die ongeveer even oud is als de pui. De toiletpot is een witte keramische pot met een versiering van natuurgetrouw weergegeven bloemen en vogels en geabstraheerde gekrulde bladeren.
 De toiletpot van Nieuwe Rijn 10. Foto Reinier Verbeek, architect

De vermeldingen en decoraties op de toiletpot verwijzen naar het model waterspoelingstoilet en het decoratieschema als op de producent, tussenhandelaar en eindleverancier. In grote letters staat achterin de pot ‘ROTTERDAM’ en daaronder ‘D.O. Kirchner Den Haag’. De vermelding van twee steden in de pot is al raar en nog vreemder was toen achter op de pot in donkerbruin ook nog ‘Stoke on Trent England’ werd aangetroffen. Met daarbij ‘T.C. Brown-Westhead-Moore & Co. By royal appointment. Potters to her majesty. Cauldon works’, het Engelse koninklijke wapenschild en ‘R S S & S’. Daarnaast staat in het groen ‘E 2912 5’. En tot slot is op de rand van de pot in donkerbruin ‘Patent no 9020’ aangebracht. Deze tekst verdwijnt uit het zicht als de originele, houten toiletzitting omlaag was. Een gietijzeren stortbak met daarop in grote letters ‘Rijn’ verzorgde het benodigde water voor de spoeling.

Typeaanduiding Diepspoeltoilet Rotterdam en het logo van de leverancier D.O. Kirchner uit Den Haag, tussen het meerkleurige vogeldecor. Foto E. Orsel, ELO
Ontwikkeling waterspoeling
Aan het eind van de 19de eeuw waren er veel gepatenteerde verbeteringen met betrekking tot het toilet met waterspoeling (watercloset). De voor de waterspoeling benodigde stortbak was al in 1596 toegepast in Engeland door John Harrington. Alexander Cummings ontwikkelde in 1775 een toilet met waterspoeling en een waterslot (ook zwanehals of sifon genoemd). Door het waterslot wordt de stank uit het riool tegengehouden. In 1851 werd het eerste vlakspoeltoilet gepresenteerd en in 1878 het diepspoeltoilet. Dit laatste heeft geen plateau meer, net als het toilet van Nieuwe Rijn 10. De industrialisatie zorgde voor een steeds grotere verspreiding van het keramische sanitair, eerst aan het eind van de 19de eeuw onder de bovenlaag van de bevolking, later onder grotere delen van de bevolking. Het patentnummer 9020 heeft betrekking op het type spoelsysteem, in dit geval diepspoeling oftewel 'wash down'.


Fabrieksstempel van Brown-Westhead-Moore & co, uit Stoke on Trent  en daar onder R S S & S op de achterzijde van de pot en de product- en decoratiecode E 2912 5. Foto Reinier Verbeek, architect

Brown-Westhead-Moore & Co
Brown-Westhead-Moore & Co is een bekende Engelse producent van aardewerk en porselein. Het bedrijf is opgericht in het begin van de 19de eeuw en was gevestigd bij Cauldon Palace in Stoke-on-Trent. Omstreeks 1870 was het onder leiding van T.C. Brown-Westhead en W. Moore een van de grootste producenten in Stoke on Trent. Deze plaats was zeer geschikt voor fabrieken in verband met de lokale steenkool en de vaarwegen voor transport. Het bedrijf is in 1905 voortgezet als Cauldon (Brown-Westhead & Moore) LTD tot 1920. Het specifieke afgebeelde logo met het Engelse koninklijke wapenschild is gebruikt van 1890 tot 1904. De toiletpot zal dus in Engeland gefabriceerd zijn tussen 1890 en 1904. De toiletpot is vervaardigd van witbakkende 'vuurklei'. Dit is de Nederlandse handelsbenaming voor keramische producten met een samenstelling van grondstoffen die de waterdichte eigenschappen van porselein benaderen. Aardewerk is poreus en voldoet niet voor sanitaire artikelen.

R S S & S
Onder in het logo staat R S S & S, wat staat voor R.S. Stokvis en Suns. Dit is de Nederlandse handelsmaatschappij R.S. Stokvis & Zonen Ltd. uit Rotterdam Zij vertegenwoordigden als continentaal-Bureau van Brown-Westhead, Moore & Co de markt in onder meer Nederland en België.

 Briefhoofd R.S. Stokvis en Zonen, 29 juni 1909. Collectie Henk Nijenhuis
E 2912 5
De in handschrift aangebrachte groenige tekst bevat een aantal aanwijzingen. De letter E staat voor sanitary wear, de sanitaire productlijn. Bekend is dat de letter A, B en C staan voor de serviezen en D voor badkamergerei. Het getal 2912 zal vermoedelijk het decor (vogels) weergeven en de 5 de kleur(en) van het decor. Er zijn ook andere voorbeelden, zoals een toilet, een wastafel en urinoir, met dezelfde decoratie bekend. Ook zijn andere ‘Rotterdam’-wc-potten bekend met een vrijwel identieke decoratie, maar dan in blauw. Zo is bijvoorbeeld een blauwwitte variant aanwezig in de collectie van Museum Rotterdam. In de collectie van Henk Nijenhuis bevinden zich twee toiletpotten met dezelfde decoratie in blauw. Echter in combinatie met de naam Victoria. Hiermee is duidelijk dat ‘Rotterdam’ niet op de decoratie betrekking heeft. Eén van de potten heeft bovendien tussen de vogels en de naam ‘Victoria’ een bedrijfslogo van ‘R.S. Stokvis en Zonen’.

Rotterdam
De vermelding ‘Rotterdam’ wijst dus niet op de decoratie, maar heeft betrekking op het model en staat voor dit type toilet met diepspoeling, ook ‘wash-down’. Met ‘Victoria’ wordt het type toiletpot met vlakspoeling aangeduid, oftewel ‘wash-out’. Het vlakspoeltoilet werd ook wel schotelpot genoemd.

D.O. Kirchner
‘D.O. Kirchner Den Haag’ moet staan voor de Hagenaar Daniël Otto Kirchner, geboren in 1866 en overleden in 1917 op 50-jarige leeftijd (met dank aan onze Haagse collega Patrick Bosman). Volgens zijn overlijdensakte was hij meester loodgieter, maar uit advertenties blijkt hij op meerdere vlakken ondernemend te zijn geweest.

Hoge eisen keramisch sanitair
De vervaardiging van keramisch sanitair stelt zeer hoge eisen aan toegepaste grondstoffen en het stookproces. Het product moet ondoordringbaar zijn voor water en bestand zijn tegen inwerking van chemicaliën en het glazuur krasvast. Decoraties, logo’s enzovoort moeten aangebracht worden voor het glazuren en afbakken van het keramisch sanitair, anders zou dit met het reinigen vervagen en verdwijnen. Bij het complexe en gevarieerde decoratie- en stookproces komt het er in het kort op neer dat een voorwerp, nadat het al voor een eerste keer in de oven was geweest, gedecoreerd werd met koperdruktransfers. Na het glazuren door onderdompeling in een glazuurbad werd het afgebakken.
Een product met een éénkleurig decor was na de tweede stook gereed. Bij meerkleurige decors volgde afhankelijk van de kleur een tweede decoratieronde en vervolgens nog een derde stook, meestal op een lagere temperatuur. Kleuren die hoge temperaturen aankunnen zijn verschillende tinten blauw, bruin en groen en roze. Geel en rood 'verbranden' bij de hoge temperaturen boven 600 tot 1000 graden Celsius.
De toiletpot van Nieuwe Rijn 10 is gedecoreerd met een transfer in bruin (ijzeroxide) en de decoratie is aanvullend handmatig ingekleurd tot een meerkleurig of polychroom decor. Het logo in bruin van Kirchner is er al in de Engelse fabriek opgezet, gelijk met het aanbrengen van het decor. Het logo van Kirchner zal niet later zijn aangebracht in een opglazuurtechniek. Bij deze techniek, ook wel moffelen of emailleren genoemd, wordt een afbeelding aangebracht op de glazuurlaag van een al afgebakken voorwerp. Vervolgens wordt opnieuw gebakken bij een lagere temperatuur. Dit levert echter geen duurzame afbeelding en zeker niet in sanitair. Kirchner als ondernemend loodgieter zal dus bij Stokvis, de vertegenwoordiger van T.C. Brown-Westhead-Moore & Co, een type toiletpot hebben besteld, met een bepaalde, meerkleurige, decoratie en zijn eigen bedrijfslogo in de pot.

Watervoorziening
Al in 1878 was de Leidsche Duinwatermaatschappij (LDM) begonnen met het importeren van zuiver water uit de duinen van Katwijk, aangezien het oppervlakte- en grondwater in Leiden te vervuild was geraakt. Het vervuilde water was vermoedelijke oorzaak van de cholera-epidemieën die Leiden in de negentiende eeuw teisterden. Dit was waarschijnlijk ook het moment waarop de toiletten met waterspoeling, inclusief de benodigde stortbak, in Leiden op grotere schaal konden worden toegepast. Het ‘moderne’ toilet verwijdert de ontlasting door middel van een spoeling met water. De daarvoor onontbeerlijke stortbak moet gevuld worden door een watervoorziening.
In 1908 werd de watertoren aan de Hoge Rijndijk gebouwd, waardoor er zuiver leidingwater continue en onder constante druk beschikbaar kwam. Bovendien hadden de moderne waterspoelingtoiletten met waterslot niet meer het nadeel van de vieze luchtjes. Het moderne waterspoelingstoilet kon daarom gewoon binnen in huis een plaatsje krijgen in plaats van de buitenshuis, op binnenplaatsen en achtererven.
Waarschijnlijk waren de eerste waterspoelingstoiletten dusdanig modern dat men er graag mee pronkte. Daarom kennen de vroege voorbeelden waarschijnlijk ook de uitbundige versieringen en vormgeving. De stortbak of reservoir was van plaatstaal, gietijzer of het relatief kostbare keramiek gemaakt. Ook werden de reservoirs in luxe uitvoering voorzien van een houten omkasting. Vanaf 1921 wordt de stortbak of reservoir van gietijzer geleverd volgens voorschrift van de Amsterdamse waterleiding en genormaliseerd (NEN). De gietijzeren stortbak wordt verhandeld met namen van grote rivieren zoals Maas, Elbe, Amstel, Rijn, maar later ook veel met fantasie en bedrijfsnamen en logo's. Het toilet aan de Nieuwe Rijn heeft zo’n gietijzeren stortbak met daarop in grote letters ‘Rijn’.

Nieuwe Rijn 10
De bouwgeschiedenis van Nieuwe Rijn 8-10 is complex en vangt al aan in de 14de eeuw zoals de vondst van kaarsnissen duidelijk heeft gemaakt. Vele verbouwingen volgden. Aan het eind van de 19de eeuw werd de scheiding van winkel en apart toegankelijke bovenwoning tot stand gebracht.
Nieuwe Rijn 8-10 kreeg een “Jugendstil”-winkelpui, in 1900 ontworpen door de bekende Leidse architect W.C. Mulder. In 1906 worden Nieuwe Rijn 8, 9 en 10 op de begane grond verbonden en wordt de “Jugendstill”-pui doorgezet onder Nieuwe Rijn 10.
Eén van de betegelde portieken is net gerestaureerd door tegelspecialist Henk Nijenhuis en architect Reinier Verbeek. De andere portiek met het tegeltableau van Robes et Confections van tegelfabriek Holland Utrecht werd al in 2014 gerestaureerd. Kranten onder behang maken duidelijk dat de bovenwoning in of kort na 1915-1916 wordt gemoderniseerd en gekoppeld middels enkele doorbraken met de bovenwoning Nieuwe Rijn 8-9.

Edwin Orsel, in samenwerking met Henk Nijenhuis

Lees verder:
• Bot, B, 2009, Historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur, Alphen aan de Maas, p.612-615.
• Hogen, N., 2012, In weelde baden, De badkamer in het Nederlandse interieur, Amsterdam, p.98-123.
• Lamarcq, D., 1993, Het latrinaire gebeuren, de geschiedenis van het w.c., Gent.
• Orsel, E.D., 2007, Nieuwe Rijn 8, 9 en 10, Staalkaart van meer dan zes eeuwen bouwen, in: Archeologisch en bouwhistorisch jaaroverzicht 2006, in: Leids Jaarboekje 2007, Leiden, p.223-227.

kaart