Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Kleuren van de Rembrandtbrug

De Rembrandtbrug is toe aan een grote onderhoudsbeurt. Op verzoek van Stedelijk Beheer onderzocht Erfgoed Leiden de historische kleurstelling. De huidige houten ophaalbrug is weliswaar in 1983 aangelegd maar als replica van de 17de-eeuwse voorganger. Het onderzoek wees uit dat de brug in 1768 Engels rood met zwart werd geschilderd. De vondst van deze week is een kwitantie uit 1650, die een aanwijzing geeft voor de kleurstelling in de 17de eeuw.

'De Lange Houte brug aan ’t Galgewaater, zynde een geheele Houte brug, met Hout en Yserwerk', zo beschrijft het verfbestek uit 1768 de voorloper van de Rembrandtbrug. Het moet hier gaan om de brug die in 1757 is aangelegd naar ontwerp van Jan van Waarendorp junior.
Jan van Waarendorp junior, ontwerptekening van de ‘lange houten brug’, 1757
1768: Engels rood
Een verfbestek uit 1768 in de archieven van Erfgoed Leiden laat er geen misverstand over bestaan: de schilder diende de brug Engels rood en zwart te verven.
Dit verfbestek gold niet alleen voor de ‘Lange houten brug’, maar voor alle 'Bruggens Aan’t het Zuydergedeelte van de stadt'. Het houtwerk diende de schilder te verven met de 'allerbeste Engelse Roode Fyne Verw (..) met gekookten Oly gemengt', het ijzerwerk – waaronder de leuningen – met 'beste swarte goedgemengde en weldroogende verw'.
Detail uit het verfbestek voor o.a. de ‘lange houten brug’, 1768
Engels rood is een bruinrood pigment, gewonnen uit ijzerhoudend gesteente afkomstig uit de omgeving van Hull in Engeland. Gemengd met gekookte olie gaf het een goed dekkende verf die lang zijn kleur hield. Naast bruggen, werden ook houten palen, schuttingen, luiken en deuren vaak Engels rood geschilderd. De brug moet enige decennia zijn rode kleur hebben behouden; toen de stad in 1817 besloot de brug af te breken, stond deze ook bekend als ‘de roode brug’.
P.C. la Fargue, de Rijnsburgerpoort, ca. 1770.
In de 18de eeuw werden veel bruggen Engels rood geschilderd.

Verfbestek uit 1650
In 1768 had de lange houten brug ijzeren leuningen. De huidige Rembrandtbrug heeft houten leuningen en verwijst naar de 17de-eeuwse voorganger die de stad in 1650 over het Galgewater liet aanleggen. Deze brug staat afgebeeld op een getekend stadsgezicht uit ca. 1669. Ook van die brug is een verfbestek bewaard gebleven. Dat bestek uit 1650 spreekt van een 'tenete verruw'. De betekenis van het bijvoeglijk naamwoord ‘tenete’ bleef lange tijd onduidelijk. Mogelijk was het afgeleid van het Latijnse ‘tenere’ in de betekenis van (vast)houden. De omschrijving zou dan duiden op een goed houdbare verf en niet op een bepaalde kleur. De vondst van een kwitantie uit 1650 geeft nu echter aan dat het woord een andere betekenis had. 
Detail getekend stadsgezicht vanuit het westen met de ‘lange houten brug’ op de voorgrond, ca 1670

Kwitanties
De opdracht voor het schilderen van de lange houten brug ging in 1650 naar Jan Dircksen van Dongerdeel. Hij kreeg er 26 gulden voor uit handen van stadsarchitect Arent van ’s Gravesande, zo valt te lezen op de kwitantie die de schilder  in 16 juli 1650 uitschreef. Voor dat geld zegt hij de brug 'twemael geverft en oock gestopt [te] hebbe'.

Taankleurig
Jan Dircksen schilderde niet alleen de brug, maar ook het gebouwtje tegen de brug aan. Daarvoor schreef hij op 6 augustus 1650 ook een kwitantie. Hij geeft aan te hebben 'verstreecken 29 pont tanete verff'. Het woord ‘tanete’ kan hier goed hetzelfde betekenen als het ‘tenete’ uit het verfbestek. In 1650 kende men nog geen uniforme spelling; woorden konden op verschillende manieren worden geschreven. De omschrijving ‘tanete’ lijkt wel degelijk te wijzen op een kleuraanduiding. Rob Tempelaars van het Instituut voor de Nederlandse Taal verklaart ‘tanete’ uit het bijvoeglijk naamwoord ‘taneit’ (met als nevenvorm ‘taneet’). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal en het Middelnederlandsch Woordenboek duiden dit als ‘taankleurig, bruingeel’. Ook wordt ‘tanyt’ beschreven als een “rosse coleur”.

Het woord ‘tanen’ verwijst o.a. naar een conserverende behandeling van bijvoorbeeld netten en zeilen. Hiervoor werd veelal eikenschors gebruikt. Welk pigment de schilder van de lange houten brug heeft gebruikt, is niet duidelijk. Afgaand op de betekenis van ‘tanete’ en de rond 1650 beschikbare pigmenten, kan worden geconcludeerd dat de lange houten brug rond 1650 een kleur had die kan variëren van geelbruin tot roodbruin. Binnenkort zal de Rembrandtbrug dan ook in een van deze tinten geschilderd worden. Zo krijgt de brug weer de kleur die past bij haar vormgeving.

De kwitantie van schilder Jan Dircksen van Dongerdeel voor het schilderen van een gebouwtje naast de lange houten brug, 1650

Leidse bruggen bekennen kleur
Het terug brengen van historische kleuren op bruggen past in het beleid van de gemeente Leiden om historische kleuren terug te brengen in het stadsbeeld. Dit vanuit de gedachte dat kleuren een belangrijk onderdeel zijn van historische architectuur. Met behulp van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld hebben ook vele eigenaren en gebruikers van oude panden historische kleurstellingen terug gebracht op hun gevel. Gemeente en stadspartners hebben voor 2017 budget vanuit het Programma Binnenstad ter beschikking gesteld om verder kleuronderzoek te doen naar bruggen.

André van Noort en Monique Roscher

Met dank aan:
Rob Tempelaars, Instituut voor de Nederlandse Taal
Bernice Crijns en Matthijs de Keijzer, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Olga van der Klooster, Plantage Zorg en Hoop

Bronnen
P. de Baar, ‘De Rembrandtbrug: een echt Leids product’ in: Over bruggen: geschiedkundige beschrijving van 110 bruggen in Leiden, verschenen in de Leidse Courant in de jaren 1983-1985
Archiefstukken Erfgoed Leiden en Omstreken: SA II, inv.nr. 1392, f. 181 (verfbestek 1650)
SA II, inv.nr. 8722 (met de kwitanties van Jan Dircksen van Dongerdeel uit 1650)
SA II, inv.nr. 1407, f. 3-4 (bestek van de Lange houten brug uit 1757)
SA II, inv.nr. 5063, f. 64-66 (verfbestek voor o.a. de Lange houten brug uit 1768)

kaart