Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: een glazen plafond

Twee opvallende winkelpuien met glazen plafonds in de portieken van Breestraat 175 en Botermarkt 8. Beide zijn ontworpen aan het begin van de jaren 30 door architect Gerardus Albertus Heldoorn uit Leeuwarden.
Wat deed deze jonge Fries in Leiden? Na een flinke zoektocht blijkt het antwoord eenvoudig. Hij werkte aan een klus in Leiden voor de van oorsprong Friese modeketen C&A. Zo kwam hij in contact met Zürloh, een Leidse modefirma. In opdracht van eigenaar Laurens Zürloh ontwierp Heldoorn deze twee puien. Deze relatie zou ook nog leiden tot een huwelijk!

Glazen plafonds
De puien van Breestraat 175 (BV 1058, 1932) en Botermarkt 8 (BV 1153, 1933) hebben zeer kenmerkende overeenkomsten. Beide puien hebben glazen volumes boven de portieken. Aan de voorzijde zijn deze ‘lichtbakken’ bekleed met glas-in-lood, de plafonds zijn uitgevoerd als ijzeren legramen met glas. De volumes werden van binnenuit verlicht, zodat ze in de avonduren de winkel deden opvallen. Het grondplan van de portiek van Breestraat 175 is grillig van vorm en wordt naar binnen toe steeds breder. Dat sluit helemaal aan bij de Muizenvaltheorie die in de publicatie Leiden in de Etalage uitvoerig wordt beschreven. Kort gezegd had een dergelijke plattegrond de bedoeling de bezoeker naar binnen te lokken. De portiek van Botermarkt 8 heeft een veel eenvoudiger grondplan. 


Foto van Breestraat 175, foto door Cas Nagtzaam
 
Hoewel de hoofopzet van de winkelpuien grotendeels hetzelfde is, vertonen ze op detailniveau verschillen. De pui van Breestraat 175 heeft een frivoler vormgeving met krakelingtegels in de portiekvloer en gekleurd glas-in-lood. De pui van Botermarkt 8 is strakker en geometrischer. Zowel de ruiten, de wandtegels als de vloertegels hebben een vierkante vorm. De reden voor dit verschil zal te maken hebben met de oorspronkelijke functies van de winkels. De pui van Breestraat 175 is gebouwd voor Messcher's Modehuis, vandaar het gebruik van kleur en decoratieve patronen. De pui van Botermarkt 8 werd gebouwd als een Magazijn in Staalwaren voor de firma van H. Pauls. Helemaal passend bij de messcherpe vormgeving.


Foto van Botermarkt 8, foto door Cas Nagtzaam
 
Beide puien zijn nog bijzonder gaaf. Het enige dat er in de loop der jaren is verdwenen, zijn de oorspronkelijke gevelreclames en karakteristieke gevellampen die met kabels aan weerszijden aan de pui van Breestraat 175 hingen. Leeuwarden heeft ook een typische Heldoornpui gekend, inclusief glazen volume en muizenvalportiek. Deze pui, gelegen aan Nieuwestad 104, werd ontworpen in opdracht van de firma Morrema. In de jaren 70 is deze pui gesloopt.
 
Luxe dameskleding
De Leidse modefirma Zürloh verkocht met name luxe dameskleding maar ook artikelen als stoffen en tapijten. Joseph Herman Zürloh (1864-1929) richtte het bedrijf in 1891 op aan Botermarkt 16. Al snel werd dit pand te klein en werd het verbouwd naar ontwerp van Jacobus van der Heijden. Het filiaal werd vervolgens aan de achterzijde uitgebreid richting de Breestraat, middels een nieuwbouw aan Breestraat 130 door Leo Van der Laan, een andere Leidse architect.
 
Huwelijk
Na het overlijden van Zürloh in 1929 nam zijn zoon L.J.H. Zürloh de leiding van het bedrijf op zich. Hij trouwde in 1938 met Marie Lea Heldoorn, de zus van architect G.A. Heldoorn. Na hun huwelijk vestigden zij zich in Wassenaar. Heldoorn maakte het ontwerp voor Breestraat 175 zes jaar voordat zijn zus met zijn opdrachtgever trouwde. De relatie tussen Zürloh en de zus van Heldoorn blijkt ontstaan te zijn naar aanleiding van eerdere werkzaamheden in Leiden. Zo zou heeft hij gewerkt hebben in opdracht van een Leidse vestiging van het van oorsprong Friese bedrijf C&A, dat gevestigd was aan Botermarkt 5-7, vlakbij het filiaal van  Zürloh op nummer 16. Mogelijk nam hij het ontwerp voor de eerste winkelpui van C&A voor zijn rekening, voordat architectenbureau Van der Laan met name de verdiepingen en de achterzijde van het pand ingrijpend verbouwde. De betreffende pui is te zien op een foto van de beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De vormgeving van deze pui heeft opvallende overeenkomsten met de winkelpui van Breestraat 175.
 
Heldoorn in Leiden
G.A. Heldoorn kreeg van L.J.H. Zürloh verschillende opdrachten in Leiden. Hij ontwierp behalve de eerder vermelde winkelpuien ook een nieuwe voorgevel voor Breestraat 36 en een winkelpui met etalage voor Breestraat 136. De meeste werken werden wel in opdracht van Zürloh ontworpen, maar niet voor de modewinkels van de familie. Deze panden waren familiebezit en werden aan andere bedrijven verhuurd. In 1959 en 1973 tekende het bureau van Heldoorn ook plannen voor het filiaal van Peek & Cloppenburg aan Breestraat 76-80.


Ontwerptekening voor de winkelpui van Nieuwestad 104 in Leeuwarden, ontworpen door G.A. Heldoorn in opdracht van de firma Morrema
 
Zürloh liet door Heldoorn ook buiten de singels verschillende projecten bouwen, zoals een rijtje woningen aan de Van 't Hoffstraat 26-34 en aan de Evertsenstraat 1-29. Heldoorn tekende ook een  plan voor Levendaal 2, overigens dit keer niet in opdracht van Zürloh. Dit ontwerp werd niet uitgevoerd. Ook in Wassenaar wist Heldoorn veel opdrachten te verwerven, waaronder woningen en landhuizen. De meeste in opdracht van Zürloh en de firma Van der Aa uit Wassenaar.
 
Zeven jaar na het overlijden van L.J.H. Zürloh in 1963 verdween de modefirma uit het Leidse straatbeeld vanwege gebrek aan een opvolger. In Breestraat 130 vestigde zich vanaf dat jaar de C&A. Momenteel worden er plannen ontwikkeld voor een ingrijpende verbouwing van de Zürloh-panden.
 
Cas Nagtzaam
 
Dit stukje is tot stand gekomen met de hulp van Jaap Ruedisulj. Hij werkt bij architectenbureau Heldoorn Ruedisulj, een voortzetting van het bureau van G.A. Heldoorn.
 
kaart