Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Beschermheilige tegen de pest

Een bijzondere vondst tijdens de opgraving op de Garenmarkt in Leiden; een bruinrood terracotta heiligenbeeldje. Het beeldje lag in één van de aangetroffen beerputten uit de 15de en 16de eeuw. Hoewel het hoofd afgebroken is, weten we door de attributen wie deze heilige is; de beschermheilige Sint Rochus. Hij beschermde tegen besmettelijke ziekten van de mens en vee in het algemeen en in het bijzonder tegen de pest. Deze ziekte kwam ook in Leiden regelmatig voor in de 15de en 16de eeuw.

Naast de beschermheilige staat een hond met brood in zijn bek en hij draagt een pelgrimsstaf met knapzak of kalebas met een vrouwenhoofd. Op grond van deze attributen en omdat de heilige staat afgebeeld met ontbloot bovenbeen, waarop hij zijn zweren toont, kon worden vastgesteld dat het om Sint Rochus gaat, beschermheilige tegen de pest. Voor zover bekend is er niet eerder een Sint Rochus opgegraven in Nederland.

Beschermheilige tegen de pest
Sint Rochus geldt als beschermheilige tegen besmettelijke ziekten van mens en vee in het algemeen en tegen de pest in het bijzonder. De opkomst en populariteit van de verering van Sint Rochus hangt samen met de pestepidemieën die in de middeleeuwen Europa teisterden en waaraan vele mensen stierven. In Holland woedde de pest vooral in de 15e en 16e eeuw. Ook Leiden bleef hierbij niet buiten schot. Vanaf het midden van de 15e eeuw tot aan het eind van de 16e eeuw werd Leiden ongeveer één keer in de tien jaar door de pest getroffen. Hopelijk is de bezitter van dit beeldje deze ziekte bespaard gebleven.

Aan de pest stierven vele Leidenaars. De pest in leiden, tekening uit 1794 naar een schilderij van Th. van der Schuer uit 1682, pv 28749

Volksdevotie
Heiligenbeeldjes van aardewerk, die bekend zijn uit archeologisch opgravingen, dateren vanaf de tweede helft van de veertiende tot de eerste helft van de 16e eeuw. De meesten betreffen beeldjes van Maria, het kindje Jezus, Sint Barbara en Sint Catharina. In de loop van de 14e eeuw werd de persoonlijke geloofsbeleving belangrijker. Bidden tot god was niet alleen meer voorbehouden aan geestelijken, maar ook voor leken werd de persoonlijke relatie tot god belangrijk. Heiligen konden hierbij een rol als bemiddelaar tussen de mens en god vervullen. Onder invloed van deze ontwikkelingen steeg de vraag naar heiligenbeeldjes. Omdat pijpaarde en terracotta heiligenbeeldjes relatief goedkoop waren, goedkoper dan beeldjes van hout of ivoor, werd het ook voor de gewone man mogelijk om dergelijke beeldjes in huis te halen.

Datering
In de publicaties over deze heiligenbeeldjes wordt verondersteld dat onder invloed van de reformatie omstreeks 1566 (het jaar van de beeldenstorm) in de noordelijke Nederlanden niet langer heiligenbeeldjes van aardewerk werden geproduceerd. Als echter gekeken wordt naar de verschijningsvorm van dit beeldje dan heeft dit beeldje niet echt een middeleeuws uiterlijk. Afgaand op de kleding, houding en vorm van het voetstuk is het plausibel dat het beeld uit het laatste kwart van de 16e of mogelijk zelfs het eerste kwart van de 17e eeuw dateert. Dit is een interessante datering en wellicht een aanwijzing dat de reformatie niet direct betekende dat mensen hun oude gewoonte om heiligenbeeldjes te vereren aan de kant schoven.

Terracotta
Het beeldje van Sint Rochus is gemaakt van terracotta. Heiligenbeeldjes werden gemaakt van pijpaarde of terracotta. Pijpaarde is de kleisoort die bekend is van de tabakspijpjes die vanaf het begin van de 17e eeuw worden gemaakt. Deze kleisoort werd echter al in de Middeleeuwen gebruikt en dan met name voor het vervaardigen van heiligenbeeldjes en reliëfs met religieuze voorstellingen. Deze witte kleisoort komt hier niet van nature voor en is vermoedelijk afkomstig uit de omgeving van Keulen en Engeland. Er werd echter niet alleen gebruik gemaakt van pijpaarde. Een deel van de beelden werd gemaakt van terracotta. Dit is een mengsel van pijpaarde met goedkopere lokale klei. Deze terracotta beeldjes werden vaak gedompeld in een wit kleipapje, een zogenaamde engobe, zodat het makkelijker was het beeldje te beschilderen.

Productie in Leiden
Om de heiligenbeeldjes te maken werd de klei in een mal gedrukt. De beeldjes die zo ontstonden werden gebakken. De mallen werden meerdere keren gebruikt. Dat dergelijke beeldjes in de stad werden vervaardigd bewijst de vondst in de jaren tachtig van mallen en beeldjes op de Oude Varkenmarkt. Vermoedelijk was daar in de 15e eeuw een zogenaamde Heiligenbacker aan het werk. Of ook het beeld van Sint Rochus in Leiden is vervaardigd, is niet bekend.

Opgraving op de Garenmarkt
Archeologen van het ADC ArcheoProjecten hebben afgelopen 5 weken de ondergrond van de Garenmarkt onderzocht, omdat daar een ondergrondse parkeergarage wordt gebouwd. Onder de voormalige parkeerplaats werden niet alleen de funderingen aangetroffen van de textielfabriek Lepoole, die hier tot in de jaren zestig van de 20e eeuw stond. Ook werden resten van muren gevonden van huizen uit de 15e en 16e eeuw met beerputten op het achterterrein en resten van kuilen uit de Romeinse tijd. Het beeldje werd in één van de beerputten gevonden. Alle vondsten worden door ADC ArcheoProjecten onderzocht en liggen nu in Amersfoort in depot.

Marianne Rietkerk

kaart