Leiden beleefde een roerige periode aan het einde van de achttiende eeuw. Inwoners waren voor of tegen de stadhouder, prins Willem V. De Patriotten wilden het bewind van de stadhouder beëindigen en een democratisering doorvoeren. In 1785 werd hiervoor het Patriottische manifest, het Leids Ontwerp, opgesteld. Toen 2 jaar later de koning van Pruisen militair ingreep vluchtten veel Patriotten naar Frankrijk. Om acht jaar later in de nacht van 18 op 19 januari 1795, met de Franse troepen in aantocht, de macht in Leiden te grijpen. De zogenaamde Bataafse Omwenteling.
Voor het nieuwe lesproject over de Patriotten en de Prinsgezinden zijn veel archiefstukken, pamfletten en prenten uit de collecties gebruikt, maar een verslag van de gebeurtenissen van 18 op 19 januari 1795 ontbrak nog. Een lukrake zoekactie naar ‘dagboek’ in de bibliotheekcatalogus leverde geheel onverwacht een handgeschreven verslag (1794-1813) op. Door de gedetailleerde beschrijving en het goed leesbare handschrift is het prachtige educatieve bron.
Het dagboek is van een Leidenaar, die zijn (of haar) prinsgezinde voorkeur niet onder stoelen of banken steekt, maar ook kritisch blijft. Het lijkt erop dat de schrijver kort na de omwenteling heeft besloten om de gebeurtenissen op papier te zetten. Hij begint namelijk met een opmaat naar 18 januari 1795:
De heele Zoomer en het najaar zaage wij niet als Droefheijd Van De koonigsgezinde of anders Gezegt Emigrante Die hier uijt Vrankrijk kwaame vlugte. Door dat het in Vrankrijk zoo bitter woelde met al wat maar koonings gezint was te vermoorde…
Hij gaat dan verder met beschrijven hoe het Franse leger een opmars maakt Nederland in, geholpen door de strenge vorst: ‘zij ginge zoo Gerust over het eijs als of zij op het lant ginge.’
Na deze inleiding over de ontwikkelingen in het land, zoomt hij in op Leiden.
Op 18 januari om half negen ’s avonds hebben de patriotten het stadsbestuur uit het stadhuis gezet. De burgerwacht was al bij de Maarsmansteeg, maar die hebben ze gedwongen ‘haar geweer over te geeve’. Ze luidden in de nacht het ‘stadsklokkie’ en riepen alle burgers op hun geweren in te leveren.
De anonieme dagboekschrijver was behoorlijk bang voor de naderende komst van de Fransen:
want wij dagte maar dat zij met de patriotte moorde en steele zoude, want er was een plan onder de patriotte dat als de franse hier waare, zoude zij honderde van de voornaamste van de prinsepartij in haar deure hebbe opgehange
Ook het planten van de vrijheidsboom op de Breestraat komt aan bod. Het was winter en er lag een dikke laag sneeuw, maar diezelfde 19 januari gingen de patriotten aan de slag ‘met takkebosse en turf’ om de straat te ontdooien. Iemand verloor zijn hand door de vrieskou, ‘dog het was voor de vrijheijd daar wilde zij alles voor wagen.’
In het boekje zitten kranten, pamfletten en strooibiljetten, zoals een klein rond biljetje met een afbeelding van de vrijheidsboom.(met signatuur LB 1156 deel)
Op woensdag 21 januari trokken de eerste Fransen de stad binnen ‘zijnde een grote 50 hoezaren’. Mensen riepen ‘vivat, onse lieve franse hoeze, onse lieve franse wellekom wellekom’
Het dagboek beslaat de periode van eind 1794 tot november 1813, als de oranje vlag weer van de stadhuistoren wappert. De blijdschap van de auteur spettert nog steeds van deze bladzijden af: ‘de traane rolde van alle welmeenende uijt de ogen en dankte god voor die onverwagte verandering’.
Achterin zit een mysterieus briefje vastgespeld: de 9 dezember is de kijzer verbrand. Wellicht gaat het over een stropop.
Hier zijn enkel begin en einde van het dagboek genoemd. Alle andere gebeurtenissen tussenin, zoals de kruitramp van 1807 komen vanzelfsprekend ook aan bod. Nader onderzoek naar dit dagboek zou een mooi afstudeeronderwerp kunnen zijn voor een historicus. Er zitten vast nog meer mysteries in verstopt. Wellicht is uit de tekst af te leiden wie de schrijver of schrijfster is. De bijzondere spelling (griffermeerde, reliezies, feberwarie, meliezie, exzerziezie) lijkt erop te wijzen dat de schrijver wel goed ingelicht is, maar niet gewend was om veel te schrijven.
Susan Suèr
Over het lesproject leest u hier meer.