Warenhuis Waals was in 1927 naarstig op zoek naar een liftjongen blijkt uit diverse krantenberichten. Het pand met vier bouwlagen aan de Haarlemmerstraat 130-136, had een goederen- en een personeelslift. De flinke liftjongen moest de personenlift gaan bedienen. Nu is de Hema gevestigd in het pand en nog steeds bevindt zich op de oorspronkelijk plek een lift. De dakopbouw van de oude lift is nog aanwezig.
Een advertentie in het Leidsch Dagblad van 23 februari 1927 luidde als volgt:
Het bedrijf had kort daarvoor hun nieuwe pand geopend met twee liften: een personen- en een goederenlift. In die tijd was het gebruikelijk dat een liftjongen de personenlift bediende. Hij verbleef tijdens zijn dienst steeds in de lift en stuurde deze naar de door de bezoeker gewenste etage, meestal door het bedienen van een hendel die de lift in beweging of tot stilstand bracht.
Een nieuw warenhuis
Het nieuwe warenhuis van Waals werd tussen 1924 en 1926 gebouwd op de percelen Haarlemmerstraat 130-136. Het ontwerp is van architect J.P. Waals uit Dordrecht, een broer van een van de eigenaren van de firma. Het bestaat uit een hoofdvolume met vier bouwlagen en links daarvan een lager gedeelte met twee bouwlagen. Voor de bouw stonden er afzonderlijke panden, onder andere van Waals zelf en van Van der Stok, een winkel in huishoudelijke artikelen. Sinds 1937 is Haarlemmerstraat 130-136 in gebruik bij de Hema.
Plattegrondtekening van de bestaande toestand de begane grond van Haarlemmerstraat 130-136 in 1937
Architect P. Brouwer, Bouwvergunningenarchief Gemeente Leiden, BV2163
In artikelen in de Nieuwe Leidsche Courant en het Leidsch Dagblad over de opening van het warenhuis wordt de inrichting uitvoerig omschreven en is het nut van de liften meteen duidelijk. Op de begane grond bevonden zich de manufacturen (geweven producten), babyproducten, dekens, parfumerie en huishoudelijke artikelen. Achterin de winkel bevond zich iets verhoogd de dames- en herenmode, de kinderkleding, de bonten en de peignoirs (kamerjassen). De eerste verdieping huisvestte de woninginrichting. De tweede verdieping werd in beslag genomen door slaapkamermeubels, kinderwagens en kinderstoelen. Op de derde verdieping waren onder andere de voorraden en de lingeriefabriek. In de winkel werden niet alleen producten verkocht, er waren ook ateliers waar kleding werd gemaakt. Ook was er een behangerij, een stoffeerderij en een wiegen- en matrassenmakerij. In de krant wordt het warenhuis vergeleken met de Bijenkorf, hetgeen een idee geeft van de luxe uitstraling van de winkel en haar producten.
In de beeldbank van Erfgoed Leiden en Omstreken bevindt zich een prentbriefkaart met een foto van de oorspronkelijke voorgevel (zie boven). Hierop is te zien dat er rond 1935 sprake was van een winkelpui in het gevelvlak over de volledige breedte van het pand. In het midden van het hoofdvolume, recht onder de erker, bevindt zich een grote portiek. De penanten en de plinten waren bekleed met natuursteen en de bovenlichten van de pui waren voorzien van rijk glas-in-lood, ontworpen door de beroemde glazeniersfamilie Asperslagh. De pui had grote etalageruiten met slanke bronzen kozijnen.
Doorsnedetekening van de bestaande toestand de begane grond van Haarlemmerstraat 130-136 in 1937
Architect P. Brouwer, Bouwvergunningenarchief Gemeente Leiden, BV2163
De liften
Haarlemmerstraat 130-136 werd opgebouwd uit een gewapend betonnen constructie. Met slanke betonnen kolommen, betonnen vloeren en zelfs de voorgevel bestaat hoofdzakelijk uit beton. Dit is te zien op constructietekeningen uit 1925 uit het bouwarchief van de gemeente Leiden. Op de plattegrondtekening is de prominent in het pand gesitueerde personenlift, met eromheen het trappenhuis, te zien. Links achterin de winkel was plek voor de goederenlift (zie de plattegrond op afbeelding 2). Opvallend is dat het hele pand zowel met de personen- als de goederenlift te bereiken was, van de kelder tot en met de derde verdieping. Op een doorsnedetekening van het pand (afbeelding 3) zijn de liften in aanzicht te zien. Hieruit blijkt dat ze voorzien waren van rijk geornamenteerde dubbele deuren, heel anders dan de sobere liftdeuren van tegenwoordig. Centraal in het pand was een groot lichthof, op het niveau van de derde verdieping bekroond met een ijzeren legraam met glas-in-lood. Op dakniveau bevindt zich nog altijd de oorspronkelijke lichtkap bovenop de lichthof, voorzien van historisch gewapend glas.
Foto met de voorgevel van Haarlemmerstraat 130-136 in 1949
Archief Erfgoed Leiden en Omstreken, GN004805, PV30652.2A
Hema
Het pand werd in 1937 verbouwd in opdracht van de Hema, die er sinds dat jaar gevestigd is. De puien werden versoberd en de liften werden op de begane grond verwijderd. Hema had in eerste instantie enkel deze bouwlaag als winkelruimte in gebruik, dus de liften werden hier overbodig. Afbeelding 5 toont een foto van het personeel in 1949 op de trap naar het verhoogde deel van de begane grond. Op deze plek bevond zich de oorspronkelijke personenlift van Waals. Tegen de voorgevel, ter hoogte van de eerste verdieping, werd een dichte gevelbekleding in panelen aangebracht, met hierop losse neonletters (zie afbeelding 4). Later nam de Hema de eerste verdieping van het pand toch in gebruik als winkel en is er een nieuwe personenlift rechts achterin het pand gemaakt. In die fase kwamen ook de roltrappen waar oorspronkelijk de lichthof zat. Op de plek van de historische goederenlift is momenteel nog steeds een goederenlift, zelfs de dakopbouw van de oude lift is hier nog aanwezig.
Personeelsfoto op de trap op de begane grond van Haarlemmerstraat 130-136 in 1949
Archief Erfgoed Leiden en Omstreken, GN004804, PV30652.21
Niet uniek
Uit een krantenbericht uit 1927 blijkt dat de lift van Waals gemaakt was door Stork, een bekende machinefabriek uit Hengelo. Stork adverteerde in 1909 al dat ze diverse liften in en om Leiden hadden gerealiseerd. Waaronder vier liften voor de Leidsche Katoenmaatschappij, een personenlift voor Sanatorium Rhijngeest en twee goederenliften voor het in aanbouw zijnde Clos en Leembruggengebouw. De firma Gerzon verkreeg in 1909 al een vergunning voor een personenlift in hun winkel in Breestraat 142-144. Ook is bekend dat de V&D zeker al in 1926 een lift had in hun warenhuis, in een voorganger van het huidige pand aan de Aalmarkt. Waals was dus niet het eerste warenhuis met een personenlift.
Waals
Terheijden en Waals, een voorloper van Waals, opende in 1889 voor het eerst haar deuren als manufacturen- en beddenmagazijn in Haarlemmerstraat 136. In 1900 kregen ze een tweede vestiging in Helmond. Toen de Hema in 1937 het pand aan Haarlemmerstraat 130-136 betrok, ging Waals verder in hun tweede filiaal in Haarlemmerstraat 114-120, waar ze al sinds 1910 een winkel hadden. Zie ook VVDW 30 over deze panden. Waals’ filiaal in Haarlemmerstraat 114-120 werd in 1981 opgeheven.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Cas Nagtzaam