Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Restant middeleeuwse Grietgentoren ontdekt

In het achterhuis aan Herengracht 72 is onlangs een restant van de Grietgentoren ontdekt. Deze toren maakte deel uit van de middeleeuwse stadsmuur en bood bescherming aan de oostzijde van de stad – onder andere gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Dit deel van de stadsmuur met de verdedigingstorens werd omstreeks 1659 gesloopt voor de derde en laatste 17de-eeuwse staduitbreiding. Op de plek van de muur werden nieuwe huizen gebouwd. Uit bouwhistorisch onderzoek blijkt dat veel van de huidige huizen nog grotendeels uit de tweede helft van de 17de eeuw stammen.

Boogvormig metselwerk
Eén van deze 17de-eeuwse huizen - het pand Herengracht 72 - wordt verbouwd tot enkele studio’s en appartementen. Tijdens de werkzaamheden in het achterhuis kwam een 17de-eeuwse halfverdiepte voorraadkelder uit de bouwtijd van het huis (vlak na 1659) te voorschijn – een vrijwel standaardelement in 17de-eeuwse huizenbouw.


Situatietekening

In de voorraadkelder was een stuk boogvormig metselwerk zichtbaar en dat moest van oudere oorsprong zijn. Het was gauw duidelijk dat het een deel betrof van de middeleeuwse stadsmuur. Onderzoek in het archief bracht aan het licht dat het om de zogenaamde “Grietgentoren” ging – waarvan een deel al in 1984 was opgegraven bij de aanleg van een fietsenstalling achter de Gereformeerde Kerk (Leidsch dagblad, 14 maart 1984, p.3). De muur werd gedeeltelijk vrijgelegd en gedocumenteerd door Erfgoed Leiden en Omstreken.

 
Bouwhistoricus Pieter-Jan De Vos en archeoloog Chrystel Brandenburgh bestuderen de voorraadkelder.

Datering van de Grietgentoren
Wanneer de muur en de muurtorens precies gebouwd zijn, is nog steeds onduidelijk. Er zijn geen bronnen overgeleverd waaruit de bouw kan worden afgeleid. Dit gebied werd omstreeks 1350 bij de stad getrokken, maar het is niet bekend of al onmiddellijk begonnen werd met het bouwen van de verdedigingsmuren. Het is de vraag of de stad bij de uitleg al de nodige middelen betreffende materiaal en materieel had, maar ook de mankracht en de technische know-how, om deze stadsverdediging tot een goed einde te brengen. Het is eerder aan te nemen dat de singelgrachten wat breder werden uitgegraven en dat met de vrijgekomen grond aarden wallen werden opgeworpen die de stad enige weerbaarheid gaven.

Formaat bakstenen
Afgaande op het relatief kleine formaat van de bakstenen en de menging van de klei lijkt de aangetroffen toren pas ten vroegste omstreeks 1450 te zijn gebouwd. De vroegste stadskaarten dateren pas uit de tweede helft van de 16de eeuw. Op deze kaarten zijn de oostelijke torens alle zichtbaar; van noord naar zuid zijn de volgende torens afgebeeld: de toren Oost-Holland, de Grietgentoren, de Luys- of Groenendaalstoren, de Bennentoren en de Berkeltoren.

Toekomst
De huidige restanten van de Grietgentoren lijken dus gebouwd te zijn tussen 1450 en 1550. Het is echter niet uit te sluiten dat de torens later zijn gebouwd dan de muur, of dat de torens een keer gerestaureerd zijn met nieuwe stenen. Kortom deze vondst heeft weer heel wat vragen doen oprakelen over de verdediging van Leiden in de middeleeuwen. Het stimuleert om hier verder onderzoek naar te doen en tot nieuwe inzichten te komen.

Dat was ook het geval bij de eigenaar van het pand. In overleg met de architect en aannemer is besloten om de restanten van de toren zichtbaar te maken in het pand, onder een glazen plaat in de vloer.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Pieter-Jan De Vos

kaart