Historie
Haarlemmerstraat 56 was al eerder onderwerp van een vondst van de week, toen de geschiedenis werd belicht van het perceel op de hoek van de Haarlemmerstraat en de Sionsteeg. Barent Adolfsz. Tacquiet, wielmaker, kocht het perceel samen met zijn ongehuwde schoonzuster Cornelia Dircksdr. in 1605. Een jaar later kreeg hij van de stad subsidie voor een brandveilig hard dak en is er op het perceel een nieuw huis gebouwd. Het hiervoor gebruikte constructiehout is dendrochronologisch onderzocht en blijkt gekapt te zijn in het voorjaar of de zomer van 1603 in de regio Emsland (Duitsland). Tussen houtkap en verwerking in het huis zit dus een periode van slechts drie jaar.
De indeling van het huis bestond uit een voorruimte en een zijruimte, met vervolgens een wat smallere achterruimte. Alleen die achterkamer kon verwarmd worden en had hiervoor een grote schouw tegen de achtergevel. Een deur naast de schouw gaf toegang tot het achtererf.

De oorspronkelijke constructie van het kleine pand kwam voor onderzoek in het zicht tijdens bouwwerkzaamheden, waarbij voorzetwanden en verlaagde plafonds werden verwijderd. Door bouwhistorisch onderzoek samen met archiefinformatie ontstond een beeld van de oorspronkelijke constructie. Onderdeel van de interieurafwerking is de toepassing van kleur, wat tevens zorgt voor leven in het interieur.
Binnen het onderzoeksproject van Erfgoed Leiden en Omstreken naar meer kennis over het kleurgebruik in zeventiende-eeuwse Leidse wooninterieurs is onderzoek verricht naar de toegepaste kleuren uit 1606 in Haarlemmerstraat 56.

Op het plafond op de begane grond van Haarlemmerstraat 56 was een rode kleur te zien onder latere, afbladderende bruine verflagen

Verfdwarsdoorsnedes
Voordat het zeventiende-eeuwse balkenplafond weer onder nieuwe plafondplaten zou verdwijnen, zijn er verfmonsters genomen van een moerbalk, kinderbint en de onderkant van de vloerdelen. Een verfmonster is een klein stukje, of zelfs maar een splinter, van het houten constructiedeel met alle verflagen die daarop in de loop der tijd zijn aangebracht.
De monsters zijn vervolgens ingebed in een klein blokje transparante hars en daarna zo geslepen dat het stukje hout met zijn verflagen aan het oppervlak bloot komt te liggen: de verfdwarsdoorsnede.  Deze opeenstapeling van verflagen kan zo onder een microscoop bestudeerd worden.

De ingebedde verfmonsters van Haarlemmerstraat 56

In één van de verfdwarsdoorsnedes van Haarlemmerstraat 56 was met de microscoop te zien hoe de rode kleur, die met het blote oog al hier en daar te zien was op de vloerdelen, een dun laagje rode verf is, in de houtnerven van de grenen vloerplanken.
Op de balken was echter een veel uitgebreider verfpakket aanwezig. Deze dwarsdoorsnede bestaat uit: dezelfde bruine verflaag als op de vloerdelen als buitenste laag, met daaronder twee oudere bruine lagen, nog een lichtgroene laag én een dikke helderrode geschilderde afwerking als binnenste laag.

Verfdwarsdoorsnede van de kleurlagen op de balken. Onder latere overschilderingen is de oudste, dikke rode verflaag nog bewaard gebleven. Op de rode laag is een dun geel laagje te zien van de decoratie. Microscoopfoto bij 100 x vergroting

Helderrood met een goudkleurig biesje?
Vooral deze rode verflaag is erg interessant, omdat dit waarschijnlijk de eerste afwerking is van het plafond in dit zeventiende-eeuwse pand.
Uit het onderzoek blijkt dat vermoedelijk het pigment vermiljoen is gebruikt. Dit is het meest helderrode pigment dat in die tijd voor handen was. Deze felle kleur op het hele plafond moet een ‘statement’ zijn geweest.
Verder onderzoek van de verfdwarsdoorsnede maakt het nog interessanter, omdat een dun geel verflaagje te zien is op de felrode verflaag. Dit doet een goudgele decoratie op de balken vermoeden, die met het blote oog niet was waargenomen.
Mogelijk was er een goudkleurig biesje aangebracht om de balken extra te accentueren.

Vergelijkbare vondsten
Sinds het onderzoek naar het plafond van Haarlemmerstraat 56 zijn er twee andere rode plafonds met gouden biesjes ontdekt in Leiden. Eén in een statig herenhuis aan de Hogewoerd en één aan de Haven.
Hoewel het onderzoek naar deze twee plafonds nog niet is afgerond, zijn  ze wel een voorbeeld voor hoe het er in Haarlemmerstraat 56 mogelijk uitzag in de zeventiende eeuw.

In een pand aan de Hogewoerd is kort geleden nog een helderrood plafond tevoorschijn gekomen, deze met een dubbele goudkleurige bies. Het geeft een idee van hoe het plafond in de Haarlemmerstraat er misschien ook ooit heeft uitgezien 

Door de verschillende onderzoeksgebieden  te combineren krijgen we inzicht in de bouwgeschiedenis, de indeling en de afwerking van dit nieuwbouwhuis aan de Haarlemmerstraat uit 1606 van Barent Adolfsz Tacquiet en zijn schoonzuster Cornelia Dircksdr. Daarnaast leren we meer over het kleurgebruik en interieurmodes van de zeventiende-eeuwse Leidenaar en wordt de geschiedenis van de stad weer een beetje kleurrijker.

Annemieke Heuft en Edwin Orsel

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Bronnen:
De archiefgegevens zijn voornamelijk verzameld door Jan Dröge.