Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Een hergebruikt kruisvenster

In een pand aan het Levendaal zijn restanten van 17de-eeuwse kruiskozijnen ontdekt. Dergelijke vensters waren gebruikelijk tot ca 1700, maar zijn nu zeldzaam. Ze werden op grote schaal aangepast tot schuiframen. In het pand aan het Levendaal gebeurde dit in de 19de eeuw op een heel duurzame manier, met behoud van de oorspronkelijke kozijnen. Daardoor konden de bouwhistorici van Erfgoed Leiden een reconstructie van de 17de-eeuwse kruisvensters tekenen.

Een kruisvenster is een venster dat door een middendorpel (horizontaal) en een middenstijl (vertikaal) in vieren is gedeeld. Het bovenste deel bestond uit ramen met glas-in-lood waardoor daglicht de woning in kon vallen. Het glas werd aan de voorzijde geplaatst, waarschijnlijk ter bescherming van het kozijnhout. Het onderste deel was niet ingevuld en kon gesloten worden door middel van houten luiken. Het zorgde zo voor de nodige ventilatie in de woning.

 17de-eeuws kruisvenster (zonder glas-in-lood) in een pand aan het Rapenburg, gezien van binnen uit. Foto uit 2014

 Het pand aan het Levendaal. Op de tweede en derde verdieping zijn de 17de-eeuwse kruisvensters nog zichtbaar. Op de eerste verdieping zijn ze in de 19de eeuw omgebouwd tot schuifvensters.

Restanten
De 19de-eeuwse bewoners hebben op enig moment besloten de kruisvensters op de eerste etage te laten ombouwen tot grotere schuifvensters. Bij de huidige verbouwing bleek dat ze daarbij nauwelijks nieuw hout hebben toegepast. De oorspronkelijke kruisvensters werden grotendeels hergebruikt. In tijden waarin materiaal nog kostbaar was een gebruikelijke gang van zaken. Onderstaande foto’s laten zien wat de bouwhistorici aantroffen.

  Linker kozijnstijl van een schuifraam. Daarin is een blokje hout te zien: het restant van de houten middendorpel van het oorspronkelijke kruisvenster. 

 Op dit deel van het oude  kruiskozijn is nog de aftekening te zien van het scharnier waarmee het raam was bevestigd. De 17de -eeuwse nagels steken er nog in.

  Deel van de bovendorpel en rechterstijl van het oorspronkelijke kruiskozijn, nu functionerend als kozijn van een schuifraam

 Het onderste deel van het kozijn van bovenaf gezien. Onder aan de foto een deel van de steiger. Het ingesneden blokje in het kozijn is een restant van de middenstijl van het oorspronkelijke kruisvenster.

Op deze foto is het klosje te zien dat deel uitmaakt van de hijsconstructie van het 19de eeuwse schuifraam

 Reconstructietekening van de gewichtskoker (rood) die tegen het oorspronkelijke kruiskozijn (groen) werd geplaatst. In deze koker werd d.m.v. touwen het gewicht op en neer gehesen waarmee de 19de-eeuwse schuiframen konden worden geopend en gesloten.

Reconstructie
Bouwhistorici van Erfgoed Leiden hebben deze restanten opgemeten en in kaart gebracht. Zo konden zij een reconstructietekening maken van de oorspronkelijke kruisvensters.

Duurzaamheid
Opvallend is dat ook tijdens een ingrijpende renovatie in de jaren 70 de betreffende ramen niet werden vervangen. Ook bij de huidige verbouwing blijven de vensters behouden, een mooi voorbeeld van duurzaamheid door de eeuwen heen.

Zeldzaam
Kruisventers zijn zeldzaam geworden. Terwijl casco’s van huizen de eeuwen doorstaan, worden vensters in de loop van de tijd vaak aangepast. Dit vanwege een veranderende smaak, maar ook om technische redenen: raamhout is kwetsbaar en sneller aan vervanging toe dan stenen geveldelen. Ook konden er steeds grotere glasoppervlaktes worden gemaakt, waarmee er meer licht de woning in kwam. De meeste kruiskozijnen in Leiden waren van hout, een goedkoper materiaal dan natuursteen. De Breestraatgevel van het Leidse stadhuis heeft natuurstenen kruiskozijnen.

Stadsuitbreiding
Het pand aan het Levendaal bevindt zich in de stadsuitbreiding van 1659. Het pand moet kort daarna zijn gebouwd. Het kende een standaardindeling in voor- en achterhuis. Het voorhuis bestond zoals gebruikelijk uit een voor- en achterkamer, van elkaar gescheiden door een middendeel met bedstede boven een kelder en een trap naar de verdieping. Latere bewoners hebben deze indeling naar behoefte en smaak aangepast.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Pieter-Jan de Vos

kaart