Oude interieurs, middeleeuwse muren, eikenhouten balken en kappen. Dit alles kwam tevoorschijn bij de sloop van Haarlemmerstraat 101-111. Bouwhistorici zijn druk bezig om al deze sporen uit het verleden te onderzoeken. De muur tussen nummer 109 en 111 is voor hen een bijzondere puzzel. Het onthult de bouwgeschiedenis van beide panden en laat de ontwikkeling zien van eenvoudig middeleeuws huis tot 19de -eeuwse winkel.
De historische gebouwen maken plaats voor nieuwe winkelpanden. Bij de goedkeuring van de nieuwbouwplannen bedong de gemeente zorgvuldig bouwhistorisch onderzoek. Dat levert veel kennis op over de ontwikkeling van dit oude stukje Leiden.
Afbeelding 1: De door sloop in het zicht gekomen gezamenlijke muur tussen Haarlemmerstraat 109 en 111. Haarlemmerstraat 109 bevond zich aan deze kant van de muur, nummer 111 aan de andere kant.
Schatkamer
De blootgelegde gezamenlijke muur tussen Haarlemmerstraat 109 en 111 is voor bouwhistorici een schatkamer aan bouwsporen en een doorsnede van eeuwen Leidse geschiedenis. Op afbeelding 2 zijn de door hen aangetroffen bouwfasen aangegeven. Afbeelding 4 toont een reconstructie van de opeenvolgende panden. Het oudste deel van de muur vormt rond 1400 de rechterzijgevel van een bescheiden huis met alleen een begane grond (nummer 111). Bovenop die zijgevel komt in de 15de eeuw het bovenste deel (de top) van de zijgevel van nummer 109 te staan. Dit is een breed huis, ook met één bouwlaag, maar met de nok evenwijdig aan de straat. In de 17de eeuw wordt de muur verlengd én verhoogd voor een hoger en dieper huis op nummer 111. Snel daarna wordt 109 vervangen door twee huizen met verdieping. Ook deze verbouwing laat sporen achter in de muur.
Afbeelding 2: de muur met daarop de bouwfasen aangegeven
Winkelen
In de onderste, oudste laag van de muur zitten gaten waar balken in hebben gezeten. Met de aftekening van een trap getuigen zij van de modernisering van nummer 109 in de 19de eeuw. Deze ingreep dient dan voor een scheiding tussen wonen en winkelen. Een foto uit het einde van de 19de eeuw laat het pand zien met een winkelpui (afbeelding 3). De muur met al zijn bouwsporen is dus representatief voor de verschillende bloeiperiodes van Leiden. Van middeleeuwse percelen met bescheiden huizen, via de ‘gouden’ 17de eeuw met uitbreiding van huizen, tot de economische bloei en opkomst van het winkelen in de 19de eeuw.
Afbeelding 3: foto van Haarlemmerstraat 109, eind 19de eeuw. Collectie ELO, PV4546.9
Muurplaat
Terug naar het oudste deel van de muur uit ca. 1400, toen de zijmuur van nummer 111. Bouwhistorici dateren dit stuk aan de hand van het metselwerk. Het huis was in die tijd dus al van steen, niet van hout of vakwerk. Op deze oudste muur ligt een eikenhouten balk. Op deze zogenaamde muurplaat rustte het schuine dak, haaks op de Haarlemmerstraat. Zelfs de aanzetten van de stammetjes die het dak droegen zijn nog te zien. Waar de balk eindigt, zat de achtergevel van dit middeleeuwse huis. De verticale naad in het metselwerk op die plek bevestigt dit.
Afbeelding 4: reconstructietekeningen van de verschillende bouwfasen. V.l.n.r.: Haarlemmerstraat 111 rond 1400, Haarlemmerstraat 111 en 109 in de 15de eeuw (de trapgevel is niet aangegeven), nr. 111 wordt in de 17de eeuw verhoogd en verdiept, nr. 109 wordt later in de 17de eeuw vervangen door twee dwars geplaatste huizen.
Schoorsteen
Het metselwerk heeft nog de originele, 600 jaar oude voegen, een unieke vondst. Hieraan is ook te zien dat de muur in deze periode een buitenmuur was. De muurplaat wordt onderbroken door sporen van een gemetselde schoorsteen. Rond 1400 had nummer 111 dus alleen een begane grond met zolder en een schouw centraal gelegen tegen de rechterzijmuur. Aan de andere kant van de muur, het interieur van 111, zitten nog sporen van een moer- en kinderbintenplafond.
Trapgevel
Nummer 111 krijgt in de 15de eeuw een stenen buurpand, nummer 109. De muur gaat dan dienen als gezamenlijke tussenmuur. Op de bestaande muur wordt een nieuw geveldeel gebouwd. In de opgemetselde nieuwe muur zitten nog twee raamopeningen van waaruit je uitkeek op het dak van 111. De schuine witte lijn op afbeelding 2 geeft de daklijn van 109 aan. De dakvorm maakt duidelijk dat het nieuwe huis parallel aan de Haarlemmerstraat werd gebouwd. Een laag bakstenen op hun kant geeft aan dat de zijgevel een trapgevel moet zijn geweest. Net als de buurman had 109 alleen een begane grond en een zolder. Beide huizen zijn afgebeeld op de kaart van Pieter Bast uit 1600 (afbeelding 5).
Afbeelding 5: Detail van de kaart van Leiden door Pieter Bast, 1600. De rode pijltjes geven Haarlemmerstraat 111 (dwars op de straat: het rechter pijltje) en 109 (parallel aan de straat: het linker pijltje) aan.
Hoger en dieper
In de 17de eeuw wordt het lage huis nummer 111 vervangen door een hoger en dieper huis. De gezamenlijke muur blijft echter behouden. Hierop komt de verhoging van 111 te staan, waarvoor de dan nog bestaande 15de-eeuwse trapgevel van 109 wordt aangevuld. De muur wordt ook verlengd naar achteren. Haarlemmerstraat 111 heeft nu een begane grond, eerste verdieping en zolder onder een zadeldak. Dit type huis komt vanaf eind 16de eeuw veel voor in Leiden.
Twee huizen
Kort na deze uitbreiding ondergaat ook 109 een ingrijpende verbouwing. Het oude, dwarsgeplaatste huis wordt grotendeels gesloopt en vervangen door twee huizen met begane grond, verdieping en een zolder onder een zadeldak. De resten van de oude trapgevel en de 17de-eeuwse aanvulling daarvan door 111 worden vervangen door een nieuwe stuk muur (borstwering). De richting van de kap draait en komt nu haaks op de straat te staan. Van de nieuwe kap is de aftekening van de reeks daksporen die het dak droegen zichtbaar (aangegeven op afbeelding 2). Vaag is ook de 17de-eeuwse indeling van voorruimte/gang en tussenzone met trap en achterkamer te zien, zowel op begane grond als verdieping.
Winkelstraat
In een volgende bouwfase is de balklaag boven de begane grond geheel of gedeeltelijk vernieuwd. Dit verklaart het verschil tussen de gaten voor vloerbalken op de begane grond en die op de verdieping. De vervanging hangt waarschijnlijk samen met de splitsing in een woon- en een winkeldeel (afbeelding 3). In de 19de eeuw komt een dergelijke aanpassing vaak voor. Het hangt samen met de ontwikkeling van de Haarlemmerstraat tot winkelstraat. Centraal op de muur is een aftekening zichtbaar van een trap met daaronder een trapkast. Deze sluit aan op de nieuwe balklaag en zal uit dezelfde tijd stammen.
Nieuw dak
Wat later krijgt 111 een nieuw dak. Hierbij wordt de zijgevel iets opgehoogd (aangegeven op afbeelding 2). Ook dit pand ondergaat de splitsing tussen winkelen en wonen. De bovenwoning krijgt dan een vrijwel nieuwe inrichting, zolder en kap.
Afbeeding 6: Haarlemmerstraat 109 en 111 in 2010
Puzzelstukjes
De gesloopte gebouwen waren geen monument en daarom was er geen juridische verplichting tot behoud. De bouwhistorische documentatie laat echter zien dat achter de voorgevel een rijke historische gelaagdheid verborgen zit. Deze muur is daarvan een goed voorbeeld. Door dit alles voor en tijdens de sloop bouwhistorisch te documenteren, blijft de informatie behouden. Na sloop volgt nog archeologisch onderzoek om ook de gegevens die bodemvondsten opleveren veilig te stellen.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Edwin Orsel