De zwart-wit filmbeelden tonen een lange stoet hooggeleerde heren in toga bij het Academiegebouw en de Pieterskerk. Onder hen drie wereldberoemde natuurkundigen: Albert Einstein, Paul Ehrenfest en Hendrik Lorentz. Zij wonen in 1925 de uitreiking bij van een eredoctoraat aan koningin Wilhelmina. De film is herontdekt in het filmarchief van Erfgoed Leiden. Hij laat zien dat Leiden destijds een ontmoetingsplaats was voor toonaangevende wetenschappers uit de hele wereld. Erfgoed Leiden toonde de beelden tijdens de Nacht van Ontdekkingen in de Redcarpet Lounge.
Er is aardig wat volk op de been die negende februari 1925. Ter gelegenheid van het 350-jarig bestaan van de Leidse universiteit krijgt koningin Wilhelmina een eredoctoraat. Na de uitreiking in de Pieterskerk volgen gesprekken in het Academiegebouw en een bezoek aan Museum van Oudheden. Daarna is zij aanwezig op een receptie in de Lakenhal en dineert zij in de Stadsgehoorzaal. Willy Mullens (Haghe-film) maakte filmopnamen van de dag.
Stoet van professoren, voorafgegaan door twee pedellen
Cortège
De film begint met beelden van de 'cortège', de stoet van curatoren en professoren die van het Academiegebouw op weg gaat naar de Pieterskerk, waar de plechtigheid plaats zal vinden. Aan het hoofd van de stoet lopen twee pedellen met staf. Dan volgen twee aan twee en in ambtskleding de commissaris van de Koningin en leden van de Hoge Raad. Achter hen komen in toga en met baret de rector magnificus van de Leidse universiteit Anthony Blok met naast hem professor Willem de Sitter, secretaris van de senaat van de universiteit. De rest van de stoet wordt gevormd door professoren en docenten en ten slotte leden van verschillende studentenverenigingen. Albert Einstein (1879-1955) loopt halverwege de stoet (00’01’11”), een paar rijen voor hem zien we Hendrik Lorentz (1853-1928; 00’01’00”) en Paul Ehrenfest (1880-1933; 00’01’04”). Van deze laatste zijn vrijwel geen filmbeelden bekend.
Hendrik Lorentz (links). Lorentz draagt meerdere kappa, waaronder een met hermelijn van de Parijse universiteit Sorbonne
Paul Ehrenfest is de derde in de rij, met snor en bril
Toga
De meeste professoren in de stoet dragen een Leidse toga (zwart met een zoom van velours) en een zwarte baret. De opgespelde onderscheidingstekens en insignes zijn goed te zien. Een enkeling draagt een tenue van een andere universiteit. Elke universiteit had net als nu, een eigen ontwerp en kleur toga met bijpassende baret, muts of steek, eventueel met attributen zoals een stola (sjerp), koord of befje. Een kappa (korte cape) wordt uitgereikt aan een hoogleraar die een eredoctoraat heeft ontvangen. Einstein draagt op de film zijn toga van de universiteit van Berlijn met daarover de kappa van de universiteit van Madrid waar hij in 1921 een eredoctoraat kreeg. De toga met zwarte baret wordt in Leiden nog steeds gedragen bij ceremoniële plechtigheden zoals promoties, de opening van het academisch jaar en de dies natalis.
Albert Einstein draagt zijn toga van de universiteit van Berlijn met daarover de kappa van de universiteit van Madrid
Bekijks
De kranten besteden uitgebreid aandacht aan de ambtskleding van de professoren en natuurlijk ook aan die van Einstein. Het Leidsch Dagblad schrijft: “De bijzondere hoogleraar Einstein droeg den blauwen doctorshoed, den blauw-zijden doctorsmantel als eere-doctor van Madrid”. Dit tenue met op de muts afhangende struisvogelveren wordt nog steeds gedragen op de Universidad Carlos III in Madrid. Einstein ontving hier een eredoctoraat in 1923. Ook op straat heeft hij veel bekijks met zijn felblauwe outfit. Vooral de veren op zijn muts moeten bij de Leidse kinderen zijn opgevallen. Hij schrijft de volgende dag aan zijn tweede vrouw Elsa in Berlijn: "Es war eine rührende Feier gestern, wobei der blaue Kragen grossen Erforg hatte, besonders bei den Gassenkindern Leidens während des Festzuges. [“Het was gisteren een emotioneel feest, waarbij de blauwe cape veel succes had, vooral bij de Leidse straatkinderen tijdens de optocht.”]
Na de plechtigheid in de Pieterskerk keert de stoet terug naar het Academiegebouw. Einstein loopt nu naast Ehrenfest.
Interessante mannen
Einstein spreekt na de plechtigheid in de Pieterskerk kort met de koningin in de senaatskamer van het Academiegebouw. Hierover schrijft hij niets aan zijn vrouw. De gesprekken met interessante geleerden aan het diner maken duidelijk meer indruk: “ Im Dom war eine wohlgelungene Festrede, mit prächtigen Chören gerahmt, und die Königin erhielt den Ehrendoktor juris. Abends war ein enorm deftiges Festessen mit unzähligen Reden, wo ich neben zwei recht interessanten Männern sass” [“In de kerk vond een geslaagde feestelijke toespraak plaats omlijst met prachtige koormuziek en de koningin ontving haar eredoctoraat. ’s Avonds was er een heel deftig diner met ontelbare toespraken en zat ik naast twee hele interessante mannen.”] Eerder dat jaar schreef Ehrenfest al aan Einstein dat hij vooral op deze dag aanwezig moest zijn, vanwege de aanwezigheid van veel interessante wetenschappers. Het samenkomen van zoveel geleerdheid op een plaats maakt deze film extra bijzonder.
Ehrenfesthuis
Einstein onderhield nauwe contacten met Leidse wetenschappers, waaronder Nobelprijswinnaars Hendrik Lorentz en Pieter Zeeman (Nobelprijs 1902), Johannes Diderik van der Waals, Heike Kamerling Onnes (Nobelprijs in 1913) en Willem Einthoven (Nobelprijs in 1924). Ook met Willem de Sitter had hij een goed contact. Paul Ehrenfest heeft zelfs een bijdrage geleverd aan de relativiteitstheorie. Deze wetenschappers troffen elkaar vaak in het huis van Ehrenfest aan de Witte Rozenstraat.
Willy Mullens
De film bevindt zich al vanaf de jaren 20 in de collectie van Erfgoed Leiden en Omstreken. Vanaf 1923 kocht de archivaris van het gemeentearchief films over Leiden aan, waaronder dit exemplaar. Hij is gemaakt door Willy Mullens, die vanaf 1919 korte nieuwsberichten maakte om te vertonen in bioscopen.
Nacht van Ontdekkingen
De filmbeelden waren te zien tijdens de Nacht van Ontdekkingen die in het teken staat van het thema ‘Tijd’.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Sigrun Brouwer
Bronnen:
Einstein and Friends. Einsteins Hollandse Cirkel, Museum Boerhaave 2016.
Alle geschriften van Einstein (brieven, kaarten, notities, wetenschappelijk artikelen) zijn bij elkaar gebracht in het Einstein Papers Project (1986-2015) en in 2014 online beschikbaar gesteld: https://einsteinpapers.press.princeton.edu/
De hier geciteerde brief van Einstein aan Elsa: Einstein Papers Project, Volume 14: The Berlin Years: Writing & Correspondence, April 1923-May 1925 page 665, brief 436: https://einsteinpapers.press.princeton.edu/vol14-doc/767
De brief van Paul Ehrenfest aan Einstein: Einstein paper project, Volume 14: The Berlin Years: Writing & Correspondence, April 1923-May 1925 page 632, document 417: https://einsteinpapers.press.princeton.edu/vol14-doc/734