Verscholen achter gevels van de Breestraat en de Botermarkt is al weken een archeologisch onderzoek gaande. Op deze plek komt binnenkort een fietsenkelder. Bij de opgraving vonden archeologen resten van middeleeuwse huizen én beerputten en -kelders die de bewoners gebruikten voor hun afval. Een van de beerkelders bevatte een ongestempeld lakenloodje. Verloren of afgedankt door de loodgieter of keurmeester. Een zoektocht in het stadsarchief leverde stapel kwitanties van loodjesgieters op, mét alweer ... lakenloodjes.
De opgraving op deze plek biedt archeologen een uniek inkijkje in de geschiedenis van een van de oudste delen van de stad. Naast beerputten vonden zij ook een beerkelder uit vermoedelijk de veertiende eeuw. De vondsten die de kelder prijsgaf lijken zo’n twee- of driehonderd jaar jonger. Dat geldt ook voor het lakenloodje.
De veertiende-eeuwse beerkelder waarin het lakenlood is gevonden, gezien van boven af. De vondsten uit deze beerkelder dateren uit de zestiende of zeventiende eeuw. Foto: IDDS Archeologie, Noordwijk.
Het gebruik van lakenloden
Leiden produceerde al sinds de dertiende eeuw verschillende textielsoorten. De Leidse lakens (een soort wollen stof) stonden in hoog aanzien en werden gewaardeerd om de consequent hoge kwaliteit. De stad zag dan ook streng toe op de productie. Op een aantal momenten tijdens het proces van draad tot stof werd er gekeurd: bijvoorbeeld na het weven, na het vollen, na het scheren en na het verven. Na iedere keuring kreeg de stof een lakenloodje met daarop belangrijke informatie over de herkomst en de kwaliteit. Op deze na deelbewerkingen aangebrachte lakenloodjes, kunnen afbeeldingen gestempeld staan van het familiewapen van de desbetreffende wever, voller of verver, of diens initialen. Helemaal aan het eind van het productieproces werd het laken nogmaals gekeurd en kreeg het een zogenaamd eindlood.
Soorten en maten, stempels en kloppen
Lakenloden komen in een aantal vormen voor, maar de meest eenvoudige (en meest voorkomende) bestaat uit een loden strip met aan weerszijden twee ronde loden plaatjes. De ene is voorzien van een pin, de ander heeft een gat. Na keuring werd de pin door de stof heen gedrukt, vouwde men de ronde plaatjes om de rand van de stof heen en kneep ze met een tang op elkaar. Daarna zette de stempelmeester met een stempel of pers merktekens in het lakenlood. De Leidse lakens kregen aan één zijde een stempel van twee sleutels of een klimmende leeuw. Op de andere zijde stempelde men met kleinere stempels informatie over kwaliteit, kleur en afmeting van het weefsel: het zogenaamde ‘kloppen’.
Het lakenloodje uit de beerkelder
Het lakenloodje dat in de opgraving is gevonden heeft nooit dienst gedaan als keurmerk van een Leids laken. Het is nog ongevouwen en niet voorzien van enig stempel. De meest voor de hand liggende verklaring voor deze vondst is dat hij is verloren of afgedankt door degene die hem heeft gemaakt (de loodgieter) of zou gaan gebruiken (de keurmeester).
Voor- en achterzijde van het blanco lakenlood. De afmetingen zijn 1,5 bij 4,5 cm. Foto's: IDDS Archeologie, Noordwijk.
Kwitanties met lakenloodjes
Lakenloodjes werden in enorme hoeveelheden gemaakt. Elk geproduceerde laken kon immers wel tot zeven verschillende lakenloodjes krijgen. Lokale loodgieters leverden ze aan degenen die de keuring uitvoerden. In het archief van de stad Leiden zijn alle bestellingen, rekeningen en zelfs de handgeschreven kwitanties van de leveranciers bewaard gebleven. Zo bevat het archief ook de bonnetjes van de loodgieters die de lakenloden leverden in de periode 1576-1811. Een mooi voorbeeld is een kwitantie uit 1601 van loodgieter Jonas Gerritsz. Hij leverde aan de stad 17,5 duizend lakenloden en ontving hiervoor 22 gulden en 10 stuivers. Hij ondertekende de kwitantie met een van de lakenloodjes uit zijn levering.
De stapel kwitanties met lakenloodjes van loodgieters uit het jaar 1601, in het stadsarchief van Leiden. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Verder schatgraven in het archief
Het dossier van het jaar 1601 bevat tientallen van dergelijke kwitanties die voorzien zijn van een lakenlood en zo zijn er voor elk jaartal aparte dossiers. Ieder document geeft weer wat er geleverd is, hoeveel het kostte en voor welk type stof het lakenlood bedoeld was. Dit alles opgetekend in het handschrift van de ambachtsman die de producten leverde. Dichter op de huid van de vroegere inwoners van Leiden kunnen we niet komen. Een ongekend pareltje dat ons – bij nader onderzoek van deze 66 meter archiefdozen – veel kan leren over de omvang en organisatie van de lakenproductie in de stad door de eeuwen heen.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, Twitter, Instagram en Facebook houden zij u op de hoogte.
Chrystel Brandenburgh
23 juni 2022