Nu de zomer is begonnen en het kwik weer begint te stijgen, vragen we ons af in deze tijd van klimaatverandering en hittestress: hoe hield men het vroeger koel? Hoe bleef de zon uit de winkelpuien van de Haarlemmerstraat of uit de voorkamers aan de grachten? De verschillende soorten van zonwering bepaalden het stadsbeeld van Leiden. De foto’s in onze beeldbank getuigen daarvan. En we treffen nog steeds resten aan van historische zonwering: van buiten-jaloezieën tot veranda’s.
Tot de tweede helft van de 18de eeuw was de behoefte aan zonwering nog niet zo heel groot. En waren ook de oplossingen nog vrij eenvoudig. De meeste huizen hadden nog (kruis)vensters met onderluiken. Bij winkels gaven versierde houten luifels of opgeklapte luiken de nodige schaduw.
Bomen en buitenplaatsen
De deftige Leidenaren die zich in de 18de eeuw al nieuwe grote schuifvensters konden veroorloven, woonden vooral aan brede, met grote bomen beplante grachten zoals het Rapenburg. Lichte valletjes of ophaalgordijnen vond men voldoende om de zon wat te filteren. De rijkste inwoners hadden bovendien ook de gewoonte om vanaf mei de hele zomer de stad te verruilen voor een buitenverblijf. Als de mooie kamers niet gebruikt werden, zette het personeel de vensters dicht met vouwblinden, luiken die je uit kon klappen. Die zaten ‘verstopt’ in de interieurbetimmering.
Het Rapenburg met bomen en onderluiken anno 1771. Detail tekening door Paulus Constantijn la Fargue. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_PV6499.4
Persiennes en veranda’s
Met het groter worden van de vensters en glasvlakken van steeds meer huizen, bleek dat al dat glas niet alleen het interieur deed verbleken of winkelwaren deed verpieteren, maar ook meer hitte bracht dan soms gewenst. In hooggesloten kleding voelde 20 graden al warm aan. En het stadsleven ging - bij gewone stervelingen zonder buitenplaats- ook in de zomer gewoon door. Vanaf het einde van de 18de eeuw kwamen daarom nieuwe soorten zonwering in gebruik. Op zongerichte voorgevels zoals aan de Apothekersdijk werden steeds vaker persiennes aangebracht; een soort luiken met schuine latjes.
De Apothekersdijk met persiennes, eind 19de eeuw, gefotografeerd door Hendrik Jonker, detail. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_PV3429.1
Aan tuingerichte achtergevels en bij villa’s aan de rand van de stad kwamen voor het eerst veranda’s in de mode, al dan niet met klimplanten begroeid. Door dergelijke zonwerende afdakjes kon het zicht op de tuin ongebroken blijven. Rond de Jan van Houtkade en de Boisotkade staan wel voorbeelden van huizen die dit soort tuingerichte gevels met veranda’s (nu) als voorgevel hebben.
Doezastraat 43 met tweelaags veranda, eind 19de eeuw (detail foto). Op de achtergrond de begroeide serre van Boisotkade 9. Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_GN003951.
Een plantsoen vol jaloezieën
Voor het weren van de felste zon kwamen in de loop van de 19de eeuw jaloezieën in de mode. Die had je zowel voor binnen als buiten. Bijvoorbeeld aan het Plantsoen, waar de zuidgevels met grote ramen, vanaf de nieuwbouw rond 1875-1880 niet zonder zonwering konden. Bijna alle huizen aan het Plantsoen hadden deze buiten-jaloezieën; ze waren deel van het oorspronkelijke gevelbeeld. De houten of zinken (in diverse kleuren leverbare) omkisting van de jaloezieën was in sierlijke patronen gezaagd.
Plantsoen 57-65 met verschillende buiten-jaloezieën, eind 19de eeuw. De onderkant van de jaloezieën kon met stangen open worden gezet. Glasnegatief (detail). Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_GN006067.
De firma Schophuizen, Nieuwstraat 10 kon ze leveren; hij kocht ze in Duitsland in. Een mooi voorbeeld was Plantsoen 25, die zowel binnen- als buiten-jaloezieën voor alle ramen had, zelfs die van de serre. Geen markiezen dus, zoals tegenwoordig.
Advertentie van de firma Schophuizen, Leidsch Dagblad 4 mei 1894, p. 3.
Plantsoen 25 met binnen- en buiten jaloezieën, ca. 1900, glasnegatief (detail). Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_GN005931.
Bekisting voor buiten-jaloezieën van Plantsoen 25. Detail foto hierboven
Ophaalbare markiezen bestonden al wel. Plantsoen 69 was een zeldzaam voorbeeld, maar alleen op de begane grond en boven de entree. Mogelijk waren ze gekocht bij de eerdergenoemde firma Schophuizen, die vanaf 1893 ook met markiezen adverteerde.
Glasgordijnen en valletjes als zonwering
Zoals vensters van dit soort huizen tegenwoordig vaak ogen, zo zonder buiten-jaloezieën en bovendien zonder kanten vitrages, dat zouden de negentiende-eeuwers overigens heel kaal hebben gevonden en zelfs ongepast. Direct zonlicht werd als ongezellig en “van de straat” beschouwd.
Veel warmte en licht werd tegengehouden met de overvloedige raambekleding die toen bon ton was. Vanaf de straat gezien waren de met bloempatronen versierde witte vitrages, de met franje afgezoomde valletjes en gedrapeerde gordijnen de grootste blikvangers, waar de vrouw des huizes goede sier mee kon maken.
Hooigracht 17 en 19 met gestoffeerde ramen, eind 19de eeuw, glasnegatief (detail). Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_GN006228.
Modieus gedrapeerde gordijnen in de voorkamer van de familie Sijthoff, Doezastraat 3-5, eind 19de eeuw, glasnegatief. Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_GN005538.
Winkelpuien in de zon
De grootste behoefte aan zonwering hadden de winkels aan de zonzijde van de hoofdwinkelstraten. De winkelruiten waren in het laatste kwart van de negentiende eeuw steeds groter geworden. Sommige winkels hadden binnen-jaloezieën en met reclame beschilderde rolgordijnen. Maar zonneschermen zoals uitvalschermen waren het meest effectief.
Uitvalschermen en persiennes aan de gevels van de Hoogstraat, eind 19de eeuw, detail. Fotograaf: Jan Goedeljee. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken PV_PV30876.
De smederij van Hartevelt, Haarlemmerstraat 36, maakte deze zonneschermen voor je op maat. Vooral aan de Nieuwe Rijn, maar ook bijvoorbeeld aan de zonzijde van de Haarlemmerstraat kwamen gestreepte zonneschermen veel voor. Ze werden over de rijkgedecoreerde winkelpuien heen aan de gevel gemonteerd. Op marktdagen vormden deze gestreepte zonneschermen samen met de marktkramen een zee van doek.
Advertentie van W. Hartevelt, Leidsch Dagblad 23 april 1889, p. 16.
Advertentie van Senft's Fabrieken voor zonwering, Leidsche Courant 31 mei 1923.
Subsidie voor herstel
Voor de reconstructie van historische zonwering van voorgevels stelt de gemeente de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld beschikbaar. Heeft u een pand ouder dan 50 jaar, in het centrum binnen de Singels of aan de Stationsweg, en wilt u de historische luiken, persiennes, buiten-jaloezieën of andersoortige vaste zonwering die ooit aantoonbaar op uw voorgevel aanwezig was met subsidie herstellen of reconstrueren? Neem dan contact op met Cas Nagtzaam van Erfgoed Leiden voor advies: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.. Op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kunt u meer lezen over historische zonwering en daarover een brochure downloaden.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, Twitter, Instagram en Facebook houden zij u op de hoogte.
Inger Groeneveld
7 juli 2022