Op een loods van een voormalige machinefabriek aan de Rotterdamseweg in Delft zitten vijf ijzeren spanten, zij dragen de dakconstructie. Volgens de vorige eigenaar zou hij de spanten vóór de Tweede Wereldoorlog als sloopmateriaal van de Leidse vismarkt hebben gekocht om ze in Delft te hergebruiken. De huidige eigenaar vroeg Erfgoed Leiden en Omstreken naar de herkomst van de spanten.

 Leidse ijzeren spanten op een loods van de voormalige machinefabriek in Delft. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022.

De spanten op en Leidse vismarkt 
De vraag naar een vismarktoverkapping deed bij onze bouwhistorici de wenkbrauwen fronsen. De vismarkt naast het stadhuis heeft immers nooit een overkapping met ijzeren spanten gehad. Maar speurwerk in onze online beeldbank en krantenviewer leidde al snel naar een vismarkt op de Voldersgracht, nu Vollersgracht. Een krantenbericht uit 1938 kondigt de sloop van deze vismarktoverkapping aan. Bovendien meldt het bericht dat deze in 1907 zou zijn gebouwd. 

 Vismarkt op de Voldersgracht bij de Van der Werfstraat, 1918. Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV 20365.1.

De spanten in bestek en tekening
In de archieven van gemeentewerken, die ook berusten bij Erfgoed Leiden en Omstreken, werden vervolgens het bestek en de bouwtekening uit 1906 voor de ‘Overkapping van de Vischmarkt op de Voldersgracht’ aangetroffen. Op de blauwdruk staan de spanten uit Delft duidelijk herkenbaar aangegeven. Deze vondst leverde meer verrassende informatie op. Het bestek noemt het “wegbreken van de ijzeren overkapping op de speelplaats van het Gymnasium, en het wijzigen en opstellen deser overkapping op de Voldersgracht.” Voor de overkapping van de vismarkt op de Voldersgracht gebruikte men dus spanten uit een ander gebouw: het Gymnasium aan de Doezastraat.

 ‘Overkapping der Vischmarkt op de Voldersgracht’, bestektekening 1906. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV20380. De tekening hoort bij Bestek (enz.) tot het verrichten van herstellingen aan Gemeentegebouwen en het leveren van Schoolmeubilair (Bestek 13 van 1902, bestek 14 van 1906, bestek 9 van 1909, bestek 18 van 1912). Collectie bibliotheek Erfgoed Leiden en Omstreken, LB 20850 portefeuillefolio.

 ‘Overkapping der Vischmarkt op de Voldersgracht’, bestektekening 1906. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV20380. De tekening hoort bij Bestek (enz.) tot het verrichten van herstellingen aan Gemeentegebouwen en het leveren van Schoolmeubilair (Bestek 13 van 1902, bestek 14 van 1906, bestek 9 van 1909, bestek 18 van 1912). Collectie bibliotheek Erfgoed Leiden en Omstreken, LB 20850 portefeuillefolio.

Nog meer hergebruikt materiaal
Het bestek van de vismarkt uit 1906 gaat in op het zorgvuldig wegnemen van de ijzeren constructie op de speelplaats van het Gymnasium. De spanten moesten zoveel mogelijk in elkaar gelaten worden. Ook de gegoten ijzeren kolommen kregen een nieuw leven in de vismarkt. Volgens het bestek moesten ze worden geplaatst op gemetselde kolommen op een nieuwe fundering. Wel moest er een extra spant worden toegevoegd in dezelfde uitvoering met “twee gegoten ijzeren kolommen met aangegoten consoles, gegoten ijzeren drukstangen en koppelplaat, twee kapbalken van I ijzer no. 12 en het nodige trekwerk van staaf ijzer 3 cm. diameter, verbindingsmateriaal, enz.” De nieuwe vismarkt kreeg bovendien bestaande (vis)banken.

De spanten bij het Gymnasium in Leiden
De overkapping van de vismarkt op de Voldersgracht kwam dus van het Gymnasium aan de Doezastraat, een ontwerp uit 1883 van stadsarchitect J.W. Schaap. Het bestek uit 1882 noemt de ijzeren overkapping echter niet. Informatie uit het kadaster en een historische foto laten zien dat de overkapping direct na de bouw van de school, in 1883 of 1884, is neergezet. De ijzeren spanten in Delft kregen dus geen tweede, maar een derde leven.

 Achterzijde van het Gymnasium aan de Doezastraat, ca. 1900. Te zien is de overkapping met de spanten die later zouden worden hergebruikt in de overkapping van de vismarkt op de Voldersgracht. Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV19022.

Teksten op de spanten
Op de spanten in Delft staan teksten die verwijzen naar de fabricatie. Op de I-profielen van de spanten uit 1883/1884 staat: "Cic [of Co] Belge Providence ∆" [met daarin een rondje/ovaaltje]. Het driehoekige teken blijkt het alziende oog, het logo van de ijzerfabriek ‘La Providence’ (de Voorzienigheid). Dit bedrijf begint in 1838 in Marchienne-au-Pont in de regio Charleroi, in het zuidoosten van België. Op de spant uit 1906 staat "Micheville PN13". Deze ijzerfabriek werd in 1872 opgericht in Villerupt, in het noordoostelijk Franse departement Meurthe-et-Moselle.

 Tekst op spantligger uit 1883/84:Cic (of Co) Belge Providence ∆ . Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022. 

 Tekst op spantligger uit 1906: Micheville PN13. PN13 zal een oudere staalprofiel-aanduiding zijn voor het normaalprofiel, in dit geval een I-profiel van 13 cm hoog. In het bestek voor de overkapping van de vismarkt staat genoemd een maat van I ijzer no. 12. Dit sluit aan bij de maat van de oudere spanten uit 1883/84, maar blijkbaar is bij de uitvoering in 1906 gekozen voor liggers met een normaalprofiel van 13 cm voor het toe te voegen spant. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022.

Polonceauspanten
De spanten zijn uitgevoerd volgens het Polonceaupricipe, genoemd naar de Franse spoorwegingenieur Camille Polonceau (1813-1859). Hij paste dit type spanten voor het eerst toe in 1839. In Leiden zijn ijzeren Polonceauspanten ondertussen zeer zeldzaam. Vooralsnog is één ander voorbeeld bekend: het gymnastieklokaal van de meisjesschool (Boommarkt 1), ook een ontwerp van stadsarchitect J.W. Schaap uit 1870.

 Polonceauspanten in de voormalige machinefabriek in Delft. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2022.

 Polonceauspant uit 1870 op gymzaal Meisjesschool aan de Boommarkt. Tekening van d ebestaande toestand in 1981 door Architectenbureau Taco Mulder. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, SC019-042.

Andere Leidse Polonceauspanten in Delft
Nog meer Leidse spanten vonden hun weg naar Delft. Op de TU-campus staat een overkapping met Polonceauspanten afkomstig van de rijloods uit 1878 bij de stallen van de Doelen. De rijloods is omstreeks 1980 gesloopt In 1986 zijn drie spanten herplaatst als dak van een tentoonstellingspaviljoen bij de voormalige faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit in Delft. Zo zijn de in Delft herplaatste en daardoor behouden Poloceauspanten van belang voor de kennis over 19de-eeuwse ijzeren constructies in Leiden.

 Paviljoen op de campus van de TU Delft met hergebruikte Polonceauspanten afkomstig van de rijloods uit 1878 van de Doelen in Leiden. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2017.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, Twitter, Instagram en Facebook houden zij u op de hoogte.

Edwin Orsel
28 juli 2022