De post staat in de burgemeestersrekening van de jaren 1460-1461, maar komt ook daarvoor en daarna voor. De betaling werd uitgekeerd aan Johannes Gaston, procurator van de St. Anthoniskas (de kas van de Sint Anthonisorde). Het ging om een bedrag van vijf ponden, zes schellingen en acht penningen.

 Burgemeestersrekening uit 1460-1461. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, SAI 0501, inv.nr. 525, fol. 108r. De tweede omschrijving op de rechterbladzijde is de uitbetaling aan de Sint Anthoniskas, zie ook de afbeelding hieronder.

 Omschrijving van de betaling aan Johannes Gaston, procurator van de Sint Anthoniskas. Detail van afbeelding hierboven.

Loslopende varkens
In middeleeuwse steden waren loslopende varkens een veel voorkomend verschijnsel. Ze werden gehouden voor het vlees. Het dier mocht twee of drie jaar lang groeien. Na de slacht in het najaar was er vrijwel het hele jaar vlees te eten. Maar loslopende varkens zorgden ook voor problemen. Ze veroorzaakten stank, blokkeerden straten en bruggen, en met hun wroetende neuzen beschadigden ze de infrastructuur. Bovendien was de angst voor ziektes erg groot. Vieze lucht door varkens zou ziektes kunnen verspreiden.

Verboden en boetes
De stadsbesturen deden er alles aan om het probleem van loslopende varkens tegen te gaan. In het Leidse keurboek van 1509 lezen we dat het verboden was varkens op straat, kerkhoven en op de vest los te laten lopen. Wie dat wel deed, verloor de ene helft van het varken aan de schout en de andere helft aan het Sinte Catharina-gasthuis. Bovendien kreeg de eigenaar een boete van twee ponden. Daarbij hoorden ook de zogenaamde Sint Antoniusvarkens, ook wel ‘cassenaersvarckens’ genoemd.

Sint Antoniusvarkens
Sint Antoniusvarkens waren eigendom van de orde van de heilige Antonius, een hospitaalorde die zich vanaf de elfde eeuw vanuit Zuid-Frankrijk over grote delen van Europa verspreidde. De orde vestigde zich in verschillende steden om zieken te verzorgen. Ze legde zich bovendien toe op de varkenshouderij. Het vlees van de varkens was bestemd voor de hospitalen en de armen. De Antoniusvarkens droegen een herkenningsteken zoals een belletje of een oormerk. Dit was nodig om ze te onderscheiden van de illegale varkens.

 Eikenhouten beeld van Sint Antonius Abt, Kleef-Gelre1475-1485. Collectie Museum Catharijneconvent, Utrecht.
Sint Antonius abt was een van de eerste christenen die zich terugtrok in de woestijn om zijn leven aan God te wijden. Hij is de patroonheilige van gasthuizen en ziekenhuizen en wordt aangeroepen tegen besmettelijke ziekten. Hier verkeert hij in het gezelschap van een varken met een bel. Dat verwijst naar de varkens die de leden van de naar hem genoemde orde in de steden houden.

Compensatie
Of deze orde zich ook in Leiden had gevestigd weten we niet. Maar er liep hier blijkbaar wel een Sint Antoniusvarken rond. Uit de gevonden burgemeestersrekeningen blijkt dat het houden van dit varken aan banden was gelegd. Als compensatie kreeg de orde jaarlijks steeds hetzelfde bedrag uitgekeerd omdat, zoals het in de rekeningen staat, het Sint Antoniusvarken “niet meer binnen Leyden gaen noch wesen en sullen”. Door de genoemde bezwaren zal het stadsbestuur hebben besloten om het varken in de ban te doen.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden zij u op de hoogte.

Joris van Maanen en André van Noort, met dank aan Hans Endhoven
28 juli 2023

Literatuur
Frans Camphuijsen en Janna Coomans, De middeleeuwse stad en zijn varkens. In: Madoc, jrg. 28 nr. 3 (2014).