De vondst van deze week betreft een origineel buitenluik in een kruisvenster van Rapenburg 29 dat in 1664 gebouwd werd. Het is uiterst zeldzaam dat buitenluiken van meer dan 350 jaar oud nog worden aangetroffen. De meeste vensters en luiken zijn namelijk in de loop der eeuwen verwijderd omdat ze niet meer in de mode waren en/of omdat ze in zó slechte staat waren dat ze niet meer naar behoren functioneerden. Dit laatste geldt zeker voor buitenluiken. Onder bouwhistorici wordt dan ook wel eens gezegd dat 17de-eeuwse of oudere buitenluiken niet meer zouden bestaan.
De vondst werd aangetroffen tijdens bouwhistorisch onderzoek naar aanleiding van de restauratie van de vensters aan het Rapenburg 29, die momenteel wordt uitgevoerd door restauratie-aannemer Burgy.
Afb. 1. Gezicht op het Rapenburg nrs. 29 en 31 (ca. 1942 (detail). Collectie ELO, GN001263)
Rapenburg 29
Rapenburg 29 werd gebouwd in 1664. Rapenburg 29 werd gelijktijdig opgetrokken met Rapenburg 31, een vrijwel identiek pand. Opdrachtgever was Willem Wijmoth, blauwsteenverkoper en aannemer. Het ontwerp kwam wellicht van zijn bevriende stadsarchitect Willem van der Helm. Wijmoth kan gerust een projectontwikkelaar genoemd worden. Hij was betrokken bij de bouw of modernisering van een groot aantal panden in Leiden. Door zijn toedoen kregen onder meer de panden Rapenburg 10, 29, 31, 41-45, 49, 51 en 53 hun huidig voorkomen.[1] Zelf woonde hij vermoedelijk op de noordelijke hoek van het Rapenburg met de Kolfmakerssteeg.
Afb. 2. Origineel buitenluik 1664 (ELO, december 2014)
Kruisvensters en luiken
Kruisvensters komen tot ontwikkeling in de loop van de 13de eeuw, raakten wijd verspreid in de 14de en 15de eeuw en worden veelvuldig toegepast tot het einde van de 17de eeuw. Het kruisvenster is lange tijd in gebruik omdat het zowel constructief als functioneel ingenieus is.
Dit type venster, dat door een tussenstijl en -dorpel in vier vakken wordt verdeeld, vormt een solide onderdeel van de gevelconstructie. De vier vakken zijn onderaan voorzien van luiken en bovenaan voorzien van glas-in-lood. Het glas-in-lood is steeds helemaal vooraan geplaatst, wellicht omdat zo het kozijnhout beter beschermd blijft. Het kruisvenster was ook heel functioneel. Via het hoge bovengedeelte treedt het daglicht toe tot diep in de kamer, het onderste gedeelte is open en zorgt voor ventilatie.
Afb. 3. Origineel duimgeheng 1664 (ELO, december 2014)
Het kruisvenster in de top van de voorgevel van Rapenburg 29 kan zodoende een typevoorbeeld worden genoemd. Het was voorzien van luiken beneden en wellicht ook glas-in-lood bovenaan. Het glas-in-lood is in de loop der tijd verdwenen. Op een foto uit 1942 is te zien dat er een enkele glasplaat aanwezig was (afb. 1). Momenteel is er een roedeverdeling aanwezig. Links onder bevindt zich nog een origineel luik (afb. 2). Het luik heeft een eenvoudige constructie: het bestaat uit drie eiken planken met messing en groefverbinding, vernageld aan liggende klampen. Aan de binnenzijde werden de nagels omgeslagen. Het luik sluit in de sponning van het kruiskozijn, maar is ook zelf voorzien van een tochtsponning om de raamopening goed af te sluiten. De luiken zijn opgehangen met gehengen aan duimen in de kozijnstijlen. De originele staartgehengen zijn verdwenen. De duimen, voorzien van een decoratief uitgesmede duimplaat, zijn wellicht wel nog de originelen uit 1664 (afb. 3). Aan de binnenzijde is het luik voorzien van een oorspronkelijke grendel als sluiting tegen openwaaien of -duwen.
Pieter-Jan De Vos
Bronnen
[1] Lunsingh Scheurleer, Th. H., Willemijn Fock, C. W. & Van Dissel, A.J., Het Rapenburg, geschiedenis van een Leidse gracht deel IIIb: Meyenburch, Leiden 1988, pp. 200-264.
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'