Bij de verbouwing van het Wees- en Oude Liedenhuis aan de Middelweg werd in de achtergevel van de aangrenzende Evangelisch-Lutherse kerk een op het eerste oog 16de of 17de-eeuwse poort met deur gevonden. Uit de bouwgeschiedenis van de kerk is bekend dat deze gevel in 1661 is gebouwd.[1] De poort en poortdeur zullen dus hoogstwaarschijnlijk ook uit 1661 dateren. De deur is een bijzondere vondst, omdat in Leiden weinig ongerestaureerde 17de-eeuwse deuren bewaard zijn gebleven.
De Evangelisch-Lutherse kerk is in 1618 als schuilkerk gebouwd achter enkele huizen aan de Hooglandsekerkgracht.[2] In die tijd was het voor kerkgenootschappen die niet tot de heersende kerk, de ‘Nederduits gereformeerde kerk’, behoorden toegestaan een kerk op te richten, mits deze niet al te prominent in het stadsbeeld zichtbaar was. Van de elf zogenaamde schuilkerken in Leiden zijn er twee bewaard gebleven. Het Lutherse kerkgebouw was toegankelijk via een poort in een van de woonhuizen aan de Hooglandsekerkgracht. In 1661 was het kerkgebouw te klein geworden en werd het aan de achterzijde met twee beuken verlengd. In de achtergevel van deze uitbreiding is dus nu de poort met deur teruggevonden.
De poort met dubbele deur in de achtergevel uit 1661 van de Evangelisch-Lutherse kerk. Foto Pieter-Jan De Vos, ELO
De gemetselde poortdoorgang is omlijst met decoratieve natuurstenen blokken. In de poort is een fraaie eikenhouten deur aanwezig. De deur bestaat uit een grote poortdeur, met daarin een kleinere loopdeur. De loopdeur was bedoeld voor dagelijks gebruik, terwijl de poortdeur een grotere poortopening mogelijk maakte. Uit aanpassingen aan het hang-en sluitwerk en doorgezaagde elementen blijkt dat de loopdeur een latere aanpassing is van de oorspronkelijke poortdeur uit één stuk. Vermoedelijk is pas in 1719 de loopdeur in de poortdeur gezaagd om de dagelijkse toegang voor de wezen en de weesvaders te vergemakkelijken. De Evangelisch-Lutherse kerk had immers in 1719 aan de Middelweg een huis aangekocht en ingericht als weeshuis, in 1770 gevolgd door een tweede huis.[3]
De poortdeur en de loopdeur zijn gemaakt van verticale eikenhouten delen met horizontale klampen, die met een hele serie gesmede nagels in een regelmatig patroon zijn vastgezet. De loopdeur heeft, op de poortdeur, een sobere profiellijst.
De poortdeur heeft nog originele gesmede staartgehengen uit 1661, waarbij de onderste is ingekort om de loopdeur te kunnen laten draaien. Ook de loopdeur heeft zijn originele gesmede hang- en sluitwerk uit 1719 behouden. De deur is aan de buitenzijde voorzien een matte groene kleur, waaronder een bruinrode afwerking waarneembaar is. Dit is wellicht ook niet de originele afwerking, waarschijnlijk was de poortdeur in 1661 als ongeschilderd eikenhout bedoeld. De natuurstenen dorpel van de poortdoorgang is flink gesleten, waarschijnlijk door de wezen uit het achtergelegen Evangelisch-Lutherse weeshuis, die in de Lutherse kerk te kerke gingen.
In 1852 werd aan de Middelweg een nieuw Wees- en Oudeliedenhuis gebouwd naar ontwerp van timmerman-aannemer J.W. Schaap, die later stadsarchitect van Leiden werd.[4] In 1861 was deze zelfde architect verantwoordelijk voor een nieuwe gevel van de Evangelisch-Lutherse kerk. In het midden van de 19de eeuw mocht het kerkgebouw, nadat in 1798 de vrijheid van godsdienst werd ingevoerd, weer getoond worden. Hiervoor werden twee woonhuizen aan de Hooglandsekerkgracht gesloopt. Architect Schaap ontwierp vervolgens een nieuw ingetogen decoratieschema voor de 17de-eeuwse kerkgevel en een consistorie op Hooglandsekerkgracht 28.[5] De huidige kerkgevel aan het voorplein is echter een ontwerp van architect W.C. Mulder uit 1888.[6] Eerder bouwhistorisch onderzoek wees uit dat het een voorzetgevel betrof. De 17de-eeuwse kerkgevel met de decoratie van J.W. Schaap uit 1861 is achter de huidige gevel bewaard gebleven. Een bijbehorend torentje uit 1888 dat de gevel bekroonde werd in 1937 gesloopt.
Bouwfasering Evangelisch-Lutherse kerk, 1618, 1661 en 1888/1939. Tekening E.D. Orsel, ELO
Een eerdere vondst van de week in het Wees- en Oude Liedenhuis waren de Philibertspanten uit 1852 (VVDW39, 2014)
Edwin Orsel
[1] Dröge, J., 1996, Architectuur & monumentengids Leiden, Leiden, p.49.
[2] Dröge, 1996, p.49.
[3] Dröge, J., 2013, Middelweg 38 Leiden, Bouwhistorische opname, Leiden, p.5.
[4] Dröge, 1996, p.58.
[5] Dröge, 1996, p.49 en 139.
[6] Dröge, 1996, p.49.
Over Vondst van de week (#VVDW)
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site en het het twitter-account ErfgoedLeiden houden zij u op de hoogte.
Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'