De zwaar uitgevoerde balklaag aan Nieuwe Rijn 48 herinnert aan een mouterij uit de 16e eeuw. Het pand, de oude SNS-bank op de hoek met de Hartesteeg, heeft een 19de-eeuwse lijstgevel. Bij het verwijderen van recente afwerkingen naar aanleiding van verbouwplannen zijn historische elementen, waaronder de zwaar uitgevoerde balklaag in het zicht gekomen. Deze elementen wijzen op een geschiedenis die nog veel ouder is dan wat de 19de-eeuwse gevel doet vermoeden.
Mouterij
Uit archiefonderzoek door collega bouwhistoricus Jan Dröge bleek dat in het laatste kwart van de 16de eeuw het pand in gebruik was als mouterij.
In een mouterij wordt van granen mout gemaakt, door het graan in water te weken waardoor het ontkiemt, en het daarna te drogen (eesten). Dit laatste gebeurde vroeger op droogzolders, waarbij het ontkiemde graan over een vloer werd uitgespreid zodat het gemakkelijker kon drogen. Dit verklaart waarom er geopteerd werd om zulke zware balken te gebruiken. Ter illustratie is hieronder een foto opgenomen van een ambachtelijke droogzolder van Highland Park in Kirkwall (afb. 1).
Nieuwe Rijn 48
Het is bovendien niet toevallig dat de mouterij zich langs de Nieuwe Rijn bevindt. De Nieuwe Rijnkade is van oudsher in gebruik voor handel en nijverheid. Ook tijdens recentelijk bouwhistorisch onderzoek aan de Aalmarkt, in het kader van de huidige ontwikkelingen, werden aan de Rijnzijde een groot aantal panden in verband gebracht met nijverheid en handel. Tegenwoordig is de Nieuwe Rijn tussen de Visbrug en de Karnemelksbrug nog steeds het decor voor de wekelijkse warenmarkt.
Nieuwe Rijn 48 is gelegen in een van de oudste delen van de stad. Het gebied kwam tot stand met de tweede stadsuitleg omstreeks 1294. Uit oude stadskaarten blijkt dat het middeleeuwse perceel groter is dan het huidige. Toch is ook het perceel en volume van het huidige Nieuwe Rijn 48 behoorlijk oud. Het pand is herkenbaar op een van de eerste vogelvluchtkaarten van leiden, met name die van Pieter Bast die omstreeks 1600 is vervaardigd (afb. 2). Deze gegevens deden vermoeden dat achter de 19de-eeuwse lijstgevel wel eens een ouder pand schuil kon gaan. Daarom werd er bouwhistorisch onderzoek op de begane grond uitgevoerd.
Balken
De historische indeling was reeds geheel verdwenen – het resultaat van een reeks verbouwingen in de 20ste eeuw. Enkel de vloerconstructie van de eerste verdieping bleek nog van historisch belang. Het betreft een samengestelde eikenhouten balklaag. Een samengestelde balklaag bestaat uit zware balken van muur tot muur, de moerbalken genoemd, met dwars daarop lichtere balkjes, de kinderbinten (afb. 3).
De balklaag van Nieuwe Rijn 48 bestaat uit zes zware eiken moerbalken (41/42 cm h. x 35,5/38 cm b.) met opgelegde eiken kinderbinten (11,5/12 x 10,5/12 cm) en daarover zeer brede (ca. 40 cm) grenen vloerdelen (3 cm dik, halfhoutse verbinding) (afb. 3). De moerbalken hebben opgelegen op consoles van ca. 75 cm lang (mogelijk 29 cm hoog en vastgezet met een gesmeed anker). De balklaag was in eerste instantie ongeschilderd en was ter decoratie voorzien van ingelaten eiken kopschotjes en eiken spreidsel. Het geheel zal een vrij rijke uitstraling hebben gehad.
Dubbel zo dik
Door vergelijkend onderzoek zijn dit soort balklagen eenvoudig relatief te dateren. Samengestelde balklagen zijn in de Middeleeuwen bijna standaard en blijven dat in Leiden tot in het eerste kwart van de 17de eeuw. Samengestelde balklagen die op consoles steunen komen vooral voor in de 16de en het begin van de 17de eeuw.
De balklaag zal in zijn huidige vorm in het laatste kwart van de 16de eeuw tot stand zijn gekomen. Met name de zwaarte van de balklaag – de grote afmetingen van de gebruikte balken – is uniek. Moerbalken zijn over het algemeen in Leiden ca. 20 tot 24 cm hoog/breed. Die van Nieuwe Rijn 48 zijn dubbel zo dik. Dikke balken werden toegepast wanneer de verdiepingsvloer zware lasten moest kunnen dragen en wordt daarom vaak verbonden aan de nijverheidsfunctie van het pand.
Pieter-Jan De Vos