Het archief van Alkemade bevat akten van indemniteit uit de periode 1701-1826. Nieuwkomers in het dorp namen deze documenten mee om hun nieuwe vestigingsplaats gerust te stellen. De akten waren opgesteld door het kerk- of dorpsbestuur van hun geboortedorp. Dat verklaarde hiermee dat het zou opdraaien voor kosten van bijstand, mocht de betreffende persoon in armoede vervallen. Bijzonder is het grote aantal Duitse akten, vaak geschreven in hanenpoten en voorzien van de nodige stempels.
De eerste akten van indemniteit dateren uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, een periode van groeiende armoede. Een toenemend aantal mensen trekt van de ene plaats naar de andere, op zoek naar werk. Met het risico dat zij een beroep zouden doen op de armenkassen van lokale overheden en kerkgenootschappen. De beheerders van die armenkassen waren daar niet gelukkig mee. Wat te doen als grote groepen armen om ‘onderstand’ (bijstand) vroegen? Een akte van indemniteit was nodig om te voorkomen dat de vestigingsplaats voor de nieuwkomer moest opdraaien als deze in armoede zou vervallen. Door zo’n akte werd die plaats letterlijk ‘geïndemneerd’ of gevrijwaard van het betalen van onderstand. De plaats van herkomst verplichtte zich deze onderstand te betalen.
Afb. 1: Akte van indemniteit voor Willem Weyman uit Emgen Loo in Münsterland dd. 6 januari 1733. Archief Alkemade 1549-1811 (1826)
Hanenpoten
Het meest indrukwekkend zijn de verschillende Duitse akten van indemniteit (afb. 1 en 3). Ze vallen op door hun meestal in pikzwarte inkt geschreven ‘hanenpoten’ en stempels. Vanaf de zeventiende eeuw tot omstreeks 1850 kwamen veel Duitse immigranten uit noordwest Duitsland naar Holland. Zij waren op zoek naar werk en dat vonden zij onder andere in Alkemade. Bekend zijn de zogenaamde Hannekemaaiers; seizoenarbeiders, die bij de boeren gras maaiden. ‘Hanneke’ was afgeleid van Johannes; St. Jan (24 juni) was de traditionele datum waarop men in dienst trad. Er waren ook Hollandgänger die met manden op de rug gevuld met Duitse waren naar het westen trokken. Zij werden meestal Kiepenkerls genoemd.
Afb. 2: De term 'hannekemaaiers' komt nog voor in de Wist-u-dat-rubriek in de Nieuwe Leidsche Courant van 17 juni 1950
Duitse achternamen
Het archief van Alkemade bevat veel van die Duitse akten van indemniteit. Ze zijn afkomstig uit dorpen en steden uit het noordwesten van Duitsland. Vooral plaatsen als Ibbenbüren, Merzen en Twistringen leverden in verhouding veel immigranten. Sommige bleven er wonen. Vandaar dat in de dorpen van Alkemade nog steeds Duitse achternamen voorkomen zoals 'Wesselman'. Deze naam komt voor in een akte van indemniteit uit 1745 (afb. 3). Diderich Wesselman nam hem mee uit zijn geboorteplaats Ibbenbüren en moet hem hebben overhandigd aan het bestuur van zijn nieuwe woonplaats.
Afb. 3: Akte van indemniteit voor Diderich Wesselman uit Ibbenbüren dd. 6 maart 1745. Archief Alkemade 1549-1811 (1826)
Polders
Er was in Alkemade veel werk in de landbouw, maar ook grote projecten zullen een rol gespeeld hebben bij de komst van Duitse immigranten. Zoals het uitvenen, droogmaken en bedijken van diverse polders zoals de Veender- en Lijkerpolder (drooggemaakt in 1786) en de Akkersloot-, Hertogs- en Blijverspolder (drooggemaakt in 1816).
Stamboomonderzoek
Akten van indemniteit kwamen in alle Nederlandse gewesten (afb. 4) en in Duitsland voor en worden ook wel akte van cautie, borgbrief of borgstelling genoemd. Ze zijn belangrijk voor stamboomonderzoekers omdat ze aangeven waar mensen vandaan komen.
Afb. 4: Akte van indemniteit voor Jan Jacobse van den Eng uit Bodegraven dd. 26 februari 1746. Hij vestigde zich volgens de akte in 'Roelevaartjes veen'. Archief Alkemade 1549-1811 (1826)
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
André van Noort
Zie ook: Jan Lucassen, Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees perspektief, 1600 – 1900 (Gouda 1984)