De zijgevel met daarin het stuk stadsmuur, ligt aan de kant van de Rembrandtplaats. Het deel van de stadsmuur is herkenbaar aan de dikte van 70 cm. Dat is veel meer dan de gangbare dikte van een Leidse huismuur (ca. 20-30 cm.). Deze muur heeft bovendien een hoogte van bijna 3 meter. Ook aan het type metselwerk zagen de bouwhistorici dat dit om een deel van de stadsmuur uit 1462 moest gaan.

 Weddesteeg 4, gezien vanaf de Rembrandtplaats, 2023. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken.

 
Foto's boven: stadsmuur in het huis aan de Weddesteeg. Foto’s Erfgoed Leiden en Omstreken, 2023. Voor zover zichtbaar is de muur opgetrokken in strekken en koppenlagen in een verband dat neigt naar kruisverband. Het metselwerk bestaat uit stenen van het formaat 19 x 9 x 4,5 cm en heeft een 10lagen + voegmaat van 54 cm. Aan dit metselwerk konden we afleiden dat het hier moet gaan om de stadsmuur uit 1462.

De rekeningen voor de stadsmuur
De loop van die stadsmuur bij de Weddesteeg is bekend, onder andere door de opgraving van het even verderop gelegen Pelikaansbolwerk. In het stadsarchief zijn de bouwrekeningen van dit deel van de stadsmuur te vinden. Daarin staat dat er 757.000 bakstenen voor de muur worden gekocht en 33.000 ‘houstiens’ (behakte baksteen) voor de ‘bosgaten ende veynsteren’ (kanonsgaten en vensters). Ook is er sprake van natuursteen ‘grauwen harden steen’, dat met twee ‘Rijnscepe’ vanuit Antwerpen naar Leiden kwam. Voor de fundering schaft de stad 432 ‘elsen bomen’ aan als heipalen. Ook koopt Leiden nog ander hout, zoals een heiblok, 8 eiken balken en 46 stuks wilgenhout. Latere rekeningen vermelden dat in 1513 de stadsverdediging wordt versterkt, waarschijnlijk door het opwerpen van een aarden wal tegen de binnenzijde van de muur. Steeds krachtigere kanonnen maakten zo’n aarden versterking nodig.

 Kaart waarop aangegeven de stadsmuur uit 1462 tussen de Witte poort bij het Noordeinde en de Blauwe poort bij de Haarlemmerstraat. Reconstructie Erfgoed Leiden en Omstreken.

Een boomsluitershuisje tegen de stadsmuur
Op historische kaarten en tekeningen zien we dat er in de 17de eeuw tegen de buitenkant van de stadsmuur bij de brug een boomsluitershuisje of een accijnshuisje komt te staan. Een boomsluiter had als taak de waterweg ’s nachts af te sluiten met drijvende boomstammen. Het pand Haven 23, bij de Zijlpoort is ook zo’n boomsluitershuisje. Door het opwerpen van de aarden wal en de bouw van het boomsluitershuisje raakte de stadsmuur op deze plek als het ware ingekapseld. Bouwhistorisch onderzoek laat zien dat het huidige wit gepleisterde huis bij de Rembrandtburg een 19de-eeuwse verbouwing is van dit huisje.

 Gedeelte van een stadsaanzicht, gemaakt na 1669, met links de Rembrandtbrug, rechts de stadsmuur en het Pelikaansbolwerk met daarachter de aarden wallen. Tussen bolwerk en brug staat tegen de stadsmuur het boomsluitershuisje. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1732.

De stadsmuur komt weer tevoorschijn
In 1915 wordt de aarden wal afgegraven en komt de stadsmuur te voorschijn. Maar omdat die dan dient als een buitengevel van het witte huis, wordt de muur gepleisterd. Daardoor is deze van buitenaf niet herkenbaar als stadsmuur. In het verlengde van de zijgevel van het witte huis komt nog een stuk stadsmuur tevoorschijn. De bekende Leidse architect Mulder beschrijft en tekent dit deel. Op zijn blauwdrukken is de loop en de vorm van de stadsmuur zichtbaar.

  W.C. Mulder, documentatie van de stadsmuur bij het Pelikaansbolwerk, 1915. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV3065.1.

 W.C. Mulder, documentatie stadsmuur bij het Pelikaansbolwerk, 1915. Rechtsboven staat het huis aan de Weddesteeg . Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV19581. 

Opgravingen in 1984
In 1984 is het Pelikaansbolwerk met aansluitende delen stadsmuur opgegraven. Mulder had deze dus in 1915 al deels gedocumenteerd. De muur met een totale dikte van meer dan 2 meter bestond uit een schildmuur (het buitenste deel van de stadsmuur) en aan de binnenzijde een weergang op bogen. Onder elke boog bevond zich een schietspleet. De muur was aan de waterzijde bekleed met natuursteen, zogenaamde Gobertangesteen. Dat zal de in de rekeningen genoemde ‘grauwen harden steen’ zijn, die met twee ‘Rijnscepe’ vanuit Antwerpen naar Leiden was vervoerd.

 Opgraving in 1984 van de stadsmuur in het verlengde van de muur in het witte huis aan de Weddesteeg. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, G.J. Dukker, collectie Gebouwd, doc.nr. 251.739.

  Detail stadsmuur met schietspleet bij de opgraving in 1984. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, G.J. Dukker, collectie Gebouwd, doc.nr. D-07086. De muur was opgetrokken in baksteen van het formaat 18,5/19,5 x 9/9,5 x 4,8/5 cm met een tienlagen + voegmaat van 57 cm

Resten van de Leidse stadsmuren
In 2020 ging een Vondst van de Week over een ander stuk stadsmuur dat bovengronds terug gevonden is in Herengracht 64. De vondst in de Weddesteeg is bijzonder, want van de Leidse middeleeuwse stadsmuur is er bovengronds maar weinig bewaard. Alleen de bekende muurtoren Oostenrijck aan de Jan van Houtkade en een stuk muur in de voormalige kazerne aan het Noordeinde getuigen verder nog van de verdedigingswerken die Leiden aan het einde van de middeleeuwen omsloten.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

 

Edwin Orsel
13 april 2023

 

Bronnen
Meijden, M.E. van der, 2005, “De Leidse middeleeuwse stadsverdediging"Een status-quo. Doctoraalscriptie Architectuurgeschiedenis Vrije Universiteit Amsterdam, ’s-Hertogenbosch
Oerle, H.A. van, 1975, Leiden binnen en buiten de stadsvesten: de geschiedenis van de stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden eeuw, Leiden.
Straalen, Th. Van, 1986, ‘De funderingen van de Pelikaanstoren en de hierop aansluitende stadsmuur te Leiden’, in: Bodemonderzoek in Leiden, Jaarverslag over 1985, nr. 8, Leiden, p. 68-77.